صادرات و واردات در سال‌گذشته چه مسیری را طی کرد؟
تکمیل پازل تجارت ۱۴۰۱
پازل عملکرد تجارت غیرنفتی کشور در سال۱۴۰۱ نهایتا و با تاخیر تکمیل شد. با انتشار آمار تجارت غیرنفتی ایران در اسفند ماه اکنون می‌توان درباره کلیت تجارت غیرنفتی ایران در سال‌گذشته قضاوت کرد. بر اساس آمار گمرک ایران تراز کل تجارت کشور در سال‌گذشته رقم ۱۱۲میلیارد و ۸۲۱میلیون دلار بوده که وزنی معادل ۱۵۹میلیون و ۲۳۶هزار‌تن داشته است. سهم ارزشی صادرات ایران ۵۳میلیارد و ۱۴۶میلیون دلار و واردات ارزشی معادل ۵۹میلیارد و ۶۵۵میلیون دلار گزارش شده‌است. بر این اساس تراز تجاری کشور در این سال‌منفی ۶میلیارد و ۴۸۹میلیون دلار است. واردات کشور در این مدت با ۷۶/ ۹درصد کاهش در وزن و افزایش ۵۷/ ۱۲درصدی در ارزش دلاری به نسبت مدت مشابه روبه‌رو شد.
در ماه اسفند ۱۴۰۱ و کل سال۱۴۰۱ تراز تجاری منفی است؛ تراز تجاری در اسفند ماه یک‌میلیارد و ۵۸۹میلیون دلار منفی است و در کل سال‌منفی ۶میلیارد و ۴۶۹میلیون دلار و این ارقام در حالی ثبت شده‌است که شاهد افزایش ارزشی صادرات به‌نسبت چشمگیر ایران هستیم. برخی کارشناسان این افزایش در ارزش را تا بخش قابل‌توجهی به افزایش قیمت جهانی کالاها نسبت می‌دهند.
بر اساس این گزارش از حیث ارزش، صادرات غیرنفتی ۱۴۰۱ رقمی نزدیک به ۱۰درصد رشد را نشان می‌دهد و کاهش وزن آن بسیار اندک و رقمی معادل ۱۵/ ۰درصد است. در سال۱۴۰۰ حجم تجارت ایران معادل ۱۰۱میلیارد و ۶۳۲میلیون دلار گزارش شده‌است. در نگاه کلی هرچند تراز تجاری غیرنفتی ایران به سمت منفی‌‌‌‌‌‌تر‌شدن رفته و از منفی ۴میلیارد و ۳۹۴میلیون دلار در سال۱۴۰۰ به منفی ۶میلیارد و ۴۸۹میلیون دلار در سال۱۴۰۱رسیده است، اما افزایش حجم تجارت همواره رویدادی مثبت تلقی می‌شود، به‌ویژه اگر در نگاهی منصفانه دشواری تجارت در زمانه سخت‌‌‌‌‌‌ترین تحریم را مانعی جدی برای دولت درنظر بگیریم، اما با درنظر گرفتن همین شرایط بود که دولت هدف ۵۵میلیارد دلاری را برای صادرات امسال درنظر گرفت که آن نیز عملی نشد و به دو وعده عملی نشده دیگر وزیر صمت مبنی‌بر تراز مثبت ۵میلیارد دلاری آخر سال و کاهش حجم واردات به نسبت سال‌گذشته اضافه شد. با این وجود به هر دلیل که باشد مقاصد صادرات و تجارت ایران همچنان بسیار محدود و بدون تغییر مانده‌است. به گفته مقام‌‌‌‌‌‌های رسمی چین با خرید ۱۴میلیارد و ۵۸۴میلیون دلار، بدون تغییر به نسبت سال‌قبل، عراق با ۱۰میلیارد و ۲۳۸میلیون دلار با رشد ۱۵درصدی به نسبت سال‌قبل، ترکیه با ۷میلیارد و ۴۵۹میلیون دلار با رشد۲۳درصدی به نسبت سال‌قبل، امارات با ۵میلیارد و ۷۶۷میلیون دلار با رشد ۲۸درصدی به نسبت سال‌قبل و هند با ۲میلیارد و ۱۴۶میلیون دلار با رشد ۱۸درصدی به نسبت سال‌قبل، پنج مقصد اول صادرات کالاهای ایرانی در سال۱۴۰۱ بودهاند. چنانچه با سال۱۴۰۰ مقایسه شود چین، عراق، ترکیه، امارات‌متحده‌عربی و افغانستان نخستین مقاصد تجاری ایران بودهاند و تنها با یک تغییر در ۵ مقصد نخست روبه‌رو هستیم. نخستین مساله، ترکیب این کشورها است که همگی موقعیتی ویژه دارند؛ یا همسایه و ناگزیر از تجارت با ایران هستند یا مانند چین و هند تحریم‌ها را به شکل کامل رعایت نمی‌کنند. این مساله نشانگر این است که دیپلماسی ایران طی یک سال‌از ایجاد تغییر اساسی در لیگ مقاصد تجاری خود بازمانده است.
مساله دوم در این ارتباط حجم بسیار بالای تجارت ایران با مقاصد نخست صادراتی است. مساله‌ای که در سال‌گذشته نیز وضعیتی مشابه داشت. بر اساس آمار سال۱۴۰۰ چین و عراق نزدیک به نیمی از صادرات ایران را به مرزهای خود کشانده بودند. این رقم با توجه به آمار گمرک همچنان دست‌نخورده باقی‌مانده‌است و همچنان نزدیک به نیمی از صادرات کشور با دو مقصد عراق و چین انجام می‌گیرد. درباره محسنات تنوع مقاصد و مخاطرات تمرکز مقاصد صادراتی به میزان کافی کارشناسان سخن گفته‌‌‌‌‌‌اند. همچنین کالاهای عمده صادراتی ایران هرچند برای مجموع سال‌اعلام نشده‌اند اما تغییر عمده در این گروه کالاها نامحتمل است. بر اساس آمار ۱۱ماهه سال۱۴۰۱ عمده کالاهای صادراتی ایران مواد نیمه‌خام شامل مشتقات و فرآورده‌های نفت و گاز بوده و می‌توان با تعمیم آن به دوره ۱۲ماهه این ایراد جدی را همچنان گوشزد کرد که روند صادراتی ایران در جهت صدور کالاهای پیچیده نبوده‌است؛ هرچند این ادعا در این سال از سوی مقام‌‌‌‌‌‌های رسمی مطرح شد که برنامه صادراتی ایران بر مدار افزایش صدور کالاهای با ارزش‌افزوده بالاتر می‌گردد. در آمار امسال همچنین به حجم عواید ترانزیتی کشور اشاره شده‌است. در این زمینه روح‌‌‌‌‌‌الله لطیفی، سخنگوی سابق گمرک بیان کرد: با وجود فراهم‌شدن شرایط بین‌المللی و هماهنگی‌‌‌‌‌‌های داخلی بین سازمان‌ها و نهادهای مرتبط با ترانزیت، برای ثبت رکوردی جدید در سال‌گذشته، ترانزیت کالا در سال۱۴۰۱ رشد ۲/ ۲درصدی را نسبت به سال‌قبل داشته است، البته نتوانستیم رکورد سال۱۳۹۳ را که ۱۳میلیون و ۲۰۰هزار‌تن بود را جابه‌‌‌‌‌‌جا کنیم. او اعلام کرد: ترانزیت کالاهای خارجی در سال۱۴۰۱ به ۱۲میلیون و ۹۱۲هزار‌تن رسیده‌است.
تجارت در فروردین ماه
در ماه نخست حال تجارت خارجی ایران به نسبت خوب بود. در این ماه صادرات کشور به ۳میلیارد و ۶۳۳میلیون دلار رسید با وزن ۷میلیون و ۳۲۴هزار تن که با احتساب واردات ۲میلیارد و ۸۲۴میلیون دلاری و وزن ۲میلیون و ۲۵۲هزار تنی تراز مثبت ۸۷۵میلیون دلاری را ثبت کرد. این رقم برای صادرات ماه فروردین ۱۴۰۰ رقم ۲میلیارد و ۹۴۴میلیون دلار و واردات این مدت ۲میلیارد و ۷۹۶میلیون دلار ثبت شده‌است که حاکی از پیشرفت، هم در تراز و هم در میزان صادرات در نخستین ماه سال‌گذشته بود.
تجارت در اردیبهشت ماه
اردیبهشت، ماه خوب تجارت ایران نبود. در این ماه صادرات به میزان ۴میلیارد و ۸۱۷میلیون دلار رسید و واردات از ۵میلیارد دلار فراتر رفت و عدد ۵میلیارد و ۲۹۱میلیون دلار را ثبت کرد. بر این اساس تراز تجاری کشور برخلاف ماه پیش از آن منفی شد و شکاف صادرات و واردات ۴۷۴میلیون دلار ثبت شد. در مدت مشابه سال‌پیش از آن، یعنی اردیبهشت سال۱۴۰۰ صادرات ۳میلیارد و ۲۹۲میلیون دلار و واردات ۳میلیارد و ۷۲۸میلیون دلار ثبت شده‌بود؛ بر این اساس تراز دو ماه چندان تفاوتی ندارد اما حجم تجارت اردیبهشت در ۱۴۰۱ به شکلی چشمگیر بالاتر از سال۱۴۰۰ است.
تجارت در خرداد ماه
تجارت ایران در خرداد سال۱۴۰۱ بار دیگر نفسی تازه کرد. در این ماه صادرات کشور به نزدیکی ۵میلیارد دلار رسید و رقم ۴میلیارد و ۹۵۴میلیون دلار را ثبت کرد که با احتساب واردات ۴میلیارد و ۳۴۹میلیون دلاری تراز مثبت ۶۰۵میلیون دلاری را ثبت کرد. این ارقام در مقایسه با مدت مشابه سال‌پیش از آن با صادراتی به ارزش ۴میلیارد و ۶۰۴میلیون دلاری و وارداتی به ارزش ۴میلیارد و ۷۰میلیون دلاری تفاوتی چشمگیر ندارد.
تجارت در تیر ماه
در تیر سال۱۴۰۱ ورق تجارت برگشت و تراز مثبت ۶۰۵میلیون دلاری ماه پیش به منفی ۶۰۵میلیون دلار تبدیل شد. رقم صادرات ۴میلیارد و ۱۷۱میلیون دلار ثبت شد و واردات ۴میلیارد و ۷۷۶میلیون دلار. آمار تیر ماه سال۱۴۰۰ نیز تفاوت چندانی از نظر عملکرد نداشت و با صادرات ۳میلیارد و ۳۵۸میلیون دلاری ثبت‌شده و واردات ۴میلیارد و ۱۶۸میلیون دلاری، حتی ترازی منفی‌‌‌‌‌‌تر داشت.
تجارت در مردادماه
مرداد ماه ۱۴۰۱ اوضاع تراز تجاری کشور وخیم‌‌‌‌‌‌تر نیز شد و به منفی ۷۴۱میلیون دلار رسید. با صادرات ۳میلیارد و ۶۸۴میلیون دلاری و واردات ۴میلیارد و ۴۲۵میلیون دلاری شکاف واردات و صادرات افزایش یافت. در مدت مشابه سال۱۴۰۰، با صادرات ۳میلیارد و ۱۵۶میلیون دلار و واردات ۳میلیارد و ۳۴۲میلیون دلاری کشور اوضاعی بسیار بهتر در تجارت داشت.
تجارت در شهریور ماه
شهریور هم بهبودی برای تجارت به‌دنبال نداشت و وضعیت کسری تجاری کشور به‌میلیارد دلار رسید. صادرات ۳میلیارد و ۳۲۷میلیون دلاری و واردات ۴میلیارد و ۳۶۶میلیون دلاری تراز منفی یک‌میلیارد و ۳۹میلیون دلاری را رقم زد. تراز تجاری مدت مشابه ۱۴۰۰ نیز اوضاعی بهتر نداشت اما کالاهای ایرانی به ارزش ۴میلیارد و ۴۳۴میلیون دلار صادر شده‌بود که بیش از یک‌میلیارد دلار بیشتر از شهریور ۱۴۰۱ بود، اما واردات ۵میلیارد و ۲۹۱میلیون دلاری تراز تجاری را بدون تغییر چشمگیر گذاشت.
تجارت در مهر ماه
در مهر ۱۴۰۱ صادرات کشور به رقم ۴میلیارد و ۱۵۵میلیون دلار رسید و واردات ۵میلیارد و ۶۹۷میلیون دلار ثبت شد و زنگ خطر تراز منفی یک‌میلیارد و ۵۴۱میلیون دلاری به‌صدا درآمد. گزارش‌های منتشرشده و انتقادی درباره روند تجارت ایران در این ماه و ماه پس از آن موجب شد دولت برای دو ماه روند انتشار گزارش‌های عملکرد را متوقف یا مختل کند. در مقایسه با مهر سال‌پیش از آنکه واردات ۴میلیارد و ۱۵۵میلیون دلاری و صادرات ۵میلیارد و ۶۹۷میلیون دلاری ثبت شده‌بود که می‌توان تجارت ماه اول پاییز را در سال۱۴۰۱ کاملا شکست‌خورده دانست.
تجارت در آبان ماه
تجارت آبان ادامه روند ماه پیشین بود؛ صادرات ۳میلیارد و ۹۶۲میلیون دلاری و واردات ۵میلیارد و ۳۸۹میلیون دلاری، تراز منفی یک‌میلیارد و ۴۲۷میلیون دلاری را در تصویر تجارت این ماه ساخت. در مقایسه با آبان سال۱۴۰۰ که صادرات ۴میلیارد و ۲۶میلیون دلاری و واردات ۴میلیارد و ۲۹۳میلیون دلاری با تراز نزدیک به صفر چهره‌‌‌‌‌‌ای قابل‌پذیرش‌‌‌‌‌‌تر داشت.
تجارت آذر و دی ماه
در این ماه و ماه بعد از آن گزارش عملکرد تجارت خارجی کشور به شیوه‌‌‌‌‌‌نامعمول و در بازه ۴۰روزه –از اول آذر تا روز دهم دی ماه- اعلام شد و سبب سردرگمی ناظران برای قضاوت شد، با این‌وجود محاسبات غیررسمی به احتساب میزان دقیق ماهانه آن پرداختند.
صادرات ۴۲میلیارد دلاری و واردات ۴۳میلیارد دلاری، آماری بود که مقامات رسمی از تجارت ۹ماهه به‌‌‌‌‌‌علاوه ۱۰روز دی ماه ارائه کردند، با این‌حال معاونت بررسی‌‌‌‌‌‌های اقتصادی اتاق بازرگانی تهران در گزارش خود اعلام کرد که صادرات در آذر ۱۴۰۱ نسبت به ماه قبل (آبان) از نظر مقداری افت ۲/ ۱۴درصدی داشته و واردات نیز کاهش ۱۱درصدی را تجربه کرده‌است. همچنین واردات از نظر ارزش در آذرماه افزایش ۵/ ۱۵درصدی را نسبت به ماه قبل یعنی آبان ماه ثبت کرده و صادرات نیز رشد ۲/ ۳درصدی ارزشی را در مقایسه با ماه هشتم به‌‌‌‌‌‌ثبت رساند. به شکل دقیق‌تر و باز بر مبنای محاسبه بر حسب آمار غیررسمی میزان صادرات آذرماه ۳میلیارد و ۸۷۲میلیون دلار و آمار واردات ۵میلیارد ۴۹۳میلیون دلار ثبت می‌شود. بر این اساس تراز تجاری این ماه منفی یک‌میلیارد و ۶۲۱میلیون دلار برآورد می‌شود. در مقایسه با صادرات ۴میلیارد و ۴۱میلیون دلاری سال۱۴۰۰ و واردات ۴میلیارد و ۹۱۰میلیون دلاری این بازه نمی‌توان تجارت آذر را شکست‌خورده نامید. باز بر همین اساس و بر مبنای محاسبات غیررسمی که تنها برای صادرات موجود است، صادرات ماه نهم اندکی بیش از ۹میلیارد دلار است که‌عددی عجیب است اما دلیل آن به احتمال زیاد توقفی است که در پرداخت گازبهای صادراتی ایران از سوی عراق ایجاد شد و سپس برطرف شد. دی ماه سال۱۴۰۰ ایران ۴میلیارد و ۵۳۱میلیون دلار واردات کرده بود و ۳میلیارد و ۶۲۲میلیون دلار صادرات داشته‌‌‌‌‌‌ایم. از دیگر نکات این ماه سخنان سیدرضا فاطمی‌‌‌‌‌‌امین بود که گفت واردات امسال کمتر از ۵۵میلیارد دلار خواهد بود و نیز تراز تجاری تا پایان سال۵میلیارد دلار مثبت می‌شود. هیچ‌کدام از این پیش‌بینی‌‌‌‌‌‌ها درست از کار در نیامد؛ واردات نه کمتر از ۵۵میلیارد دلار بلکه نزدیک ۶۰میلیارد دلار و تراز تجاری نه مثبت ۵میلیارد دلار بلکه منفی ۶میلیارد دلار شد و یک بدهی ۱۱میلیارد دلاری برای وزیر صمت به جا گذاشت.
تجارت بهمن ماه
تجارت بهمن سال‌جاری در زمینه ارزش صادرات ۳میلیارد و ۵۰۰میلیون دلار گزارش شد و واردات کشور ۵میلیارد و ۱۰۰میلیون دلار. این رقم در مقایسه با بهمن سال۱۴۰۰ که صادرات ایران ۴میلیارد و ۷۵۴میلیون دلار گزارش شده‌بود افتی قابل‌توجه نشان می‌دهد.
تجارت در اسفند ماه
اما در ماه اسفند تجارت غیرنفتی کشور با صادرات ۴میلیارد و ۳۶۶میلیون دلاری و واردات ۵میلیارد و ۹۵۵میلیون دلاری تراز منفی یک‌میلیارد و ۵۸۹میلیون دلاری را ثبت کرده‌است؛ با وجود این صادرات غیرنفتی این ماه در مقایسه با بهمن رشدی ۲۴درصدی نشان می‌دهد. در مقایسه با واردات ۶میلیارد و ۴۳۶میلیون دلاری و صادرات و صادرات ۵میلیارد و ۱۰۲میلیون دلاری اسفند سال۱۴۰۰ هرچند در تراز چندان تفاوتی نیست اما حجم تجارت ایران در پایان سال۱۴۰۰ اختلافی به نسبت قابل‌توجه با سال۱۴۰۱ دارد.
