نقش‌مایه ماهی مِهر در مُهرهای قاجار

گروه تاریخ و اقتصاد: بسیاری از رموز و اسرار آیین میترا همچنان اصل و بنیان ایرانی خود را حفظ کرده است. اگر نقوش کاسه کشف شده از تپه حسنلو را در نظر آوریم در قسمتی از نقوش روی کاسه، نقش یک ماهی دیده می‌شود. در قسمت فوقانی، ارابه‌هایی به‌نظر می‌رسند که گردونه رانانی آنها را هدایت می‌کنند. این گردونه‌ها و نقش سلا‌ح‌‌ها و کسانی که گردونه را می‌‌رانند و بسیاری دیگر از تصاویر با آنچه که درباره مهر از روی «مهریشت» می‌‌دانیم قابل انطباق است. ژیلا پاشایی،‌ کارشناس ارشد گرافیک و رئیس گروه گرافیک دانشگاه جامع علمی-کاربردی در نشست تخصصی «مُهر مِهر: نقش‌مایه ماهی آیین مهر در مهرهای قاجار» که در سازمان اسناد برگزار شد، با بیان این مطلب گفت: مهرهای دوره  قاجار، گویای نحوه  زندگی و بازتابی از تاریخ مذهبی، اجتماعی و فرهنگی جامعه انسانی آن روزگار است، آنچه مهرهای دوره  قاجار را از دیگر دوره ها متمایز می کند ظهور نقش‌مایه انسان، حیوانات و گیاهان در مهرهای افراد عادی جامعه است.

پاشایی یادآور شد: با استقرار سلسله صفوی و گسترش جنبش‌های جدید فکری و هنری، تصویرسازی که تا قبل از آن تنها به بهانه مصورکردن اشعار و داستان‌ها خلق می‌شد و اندازه آنها از قطع کتاب‌ها تجاوز نمی‌کرد، تحولات تازه‌ای پیدا کرد و در اندازه‌های طبیعی و گاه بزرگ‌تر روی کاخ‌ها و سردر بازارها و حمام‌ها، زیر گنبد و دیوار امامزاده‌‌ها و پرده‌‌های تعزیه‌خوان‌‌ها آمد. تصویر جانوران خوش یمن مثل شیر، اسب، مرغ و ماهی بیش از دیگر جانوران در آرایش اشیا استفاده شد و برخی جانوران به‌دنبال سنت‌های مذاهب قبل از اسلام، همچنان اهمیت خود را حفظ کرده بودند ولی با تغییراتی که در مفاهیم و کاربردهای آنها به‌وجود آمده بود، در فرهنگ جدید ادغام شد. در دوره  صفوی  نقش بُز کوهی، ماهی و مار روی سکه ها ضرب می شد. فتحعلی شاه قاجار اولین پادشاهی است که اقدام به ضرب سکه با تصویر خود می کند از آن پس ضرب سکه با تصویر شاهان رایج شد.

به گفته این محقق نقش‌مایه اصلی طرح «ماهی‌درهم» و «ماهی هراتی» در فرش، طرح لوزی منقش به گل و پره‌های چرخ و فلکی است که در چهار طرف لوزی قرار دارند. اساس این طرح از دین مِهر سرچشمه گرفته است. مایگان هراتی از چهره مِهر و دو ماهی شکل گرفته که در دوره اسلامی چهره مهر به گلی معمولا هشت‌پر و نقشمایه ماهی به گل و برگ تبدیل شده از این زمان بوده که بافندگان از آوردن نقش حیوانات در فرش امتناع کرده‌اند و مهرهای مورد بحث دو ماهی به شکلی انعطاف‌پذیر حول محیط دایره‌ای یا بیضی‌شکل فلوس و مهر نقش شده‌اند گاهی میان آن دو گلی چندپر نقر شده است.

وی افزود: در مهرهای دوره قاجار دو ماهی در حول محیط بیضی‌شکل مُهر نمایانده شده‌اند، یادآور حوض‌های فیروزه‌ای ایرانی با ماهیان قرمز که گرداگرد حوض شنا می‌کنند. در تعدادی از این مهرها ماهی در دوکنار مهر و میان آنها نام صاحب مهر حک شده است، در برخی از مهرها علاوه بر نام صاحب مهر گلی چندپر در میان دو ماهی نقش بسته است، نقشمایه گل چندپر که در فلوس‌ها نیز موجود است، می‌تواند نماد گل نیلوفر باشد که فرّ زردشت را نگاه می‌داشته است و دو ماهی برای حفاظت از آن در گرد آن می‌گردند.

دکتر جعفری مذهب، عضو هیات علمی سازمان اسناد نیز در این نشست خاطرنشان کرد که کار خانم پاشایی کاری دانشگاهی بوده که اثر یک باور را در آثار فرهنگی پیگیری کرده‌است. اما وجود عناصر مهری (و اصولا هر باور دیگری) در مهرها و سکه‌ها و نقش فرش‌ها و سفال‌های ایرانی، اولا: به‌معنی وجود باور به آن عناصر در تولیدکننده اثر نیست و ثانیا: گاه تنها برای پر کردن زمینه اشیا بوده و شاید قصد خاصی از به‌کار بردن آنها نبوده باشد. پر کردن بخش‌های خالی سکه‌ها و مهر‌ها با گل و شاخه و برگ و اسلیمی برای زیبانمایی آنها بوده و شاید نتوان باور خاصی را به خالق اثر نسبت داد. و در این زمینه‌ها باید با احتیاط وارد شد.