گروه تاریخ و اقتصاد: آنچه می‌خوانید بخش نخست از مذاکرات نمایندگان مجلس شورای ملی است در ۱۳ اردیبهشت ۱۲۸۷ شمسی. در این جلسه لایحه وزیر مالیه درباره قند و چاى قرائت شده و مورد بررسی قرار گرفته است. رئیس: این لایحه‌ای است که جناب صنیع‌الدوله پیشنهاد نموده بودند و روز پنج‌شنبه هم قرار شد که امروز مطرح شود، مطرح می‌شود. مستشارالدوله: مستغنى از عرض است که در تمام شعب امور محتاج به اصلاحات هستیم، یعنى اشد احتیاج را به اصلاحات داریم. طوری که آقاى وزیر مالیه در این لایحه توضیح فرموده‌اند در ممالک دیگر هم براى رفع ضروریات و حوائج فوق‌العاده گاهى محتاج استقراض می‌شوند از خارج یا از داخل و اگر در ایران استقراض مشکلاتى نداشت شاید اقدام به استقراض می‌شد، ولى این فقره خالى از مشکلات نیست و در هر صورت استقراض هم تحمیلى است بر ملت که باید بالاخره اصل و فرع آن را بپردازد. پس براى استحصال اصلاحات لازمه اهالى ایران باید متحمل مالیاتى علاوه‌بر آنچه هست بشوند، یعنى از یک دست آنچه می‌دهند از دست دیگر چند برابر می‌گیرند. در حقیقت هر مالیاتى که علاوه‌بر سابق تحمیل ملت شود بذرى است که ملت افشانده و چند برابر آن را حاصل می‌کند. تبادل و تعاطى دخل و خرج به منزله برکتى است که به چرخ مالیه مملکت داده می‌شود. قواى مالیه مملکت که در حال سکون است با تبادل دخل و خرج به حرکت افتاده فواید منظوره را ظاهر می‌سازد و اگر درست ملاحظه شود مالیاتى را که رعایاى ایران می‌دهند که جناب وزیر مالیه در لایحه توضیح فرموده‌اند این جزئى تفاوت که بر قند و چایى منظور می‌شود هیچ اهمیتى ندارد، چون این مال‌التجاره بیشتر از روس و انگلیس وارد ایران می‌شود تا اندازه‌ای رضایت آنها لازم است نظر به روابط همجوارى و مناسبات یک جهتى که از سالیان دراز بین دولت ایران و دولتین مزبورتین برقرار است، گمان نمی‌کنم در این مورد از این مختصر مساعده مضایقه داشته باشند. شاید تصور بشود که با افزایش تومنى ده شاهى در قند و یک قران در گرو آن که چایى کسر و نقصى بر مقدار قند و چایى حاصل شود، ولى به تجربه دیده‌ایم که با این مختصر مالیات ابدا در مقدار این مال‌التجاره تفاوتى حاصل نمی‌شود، چنان‌که دو سه سال قبل قیمت قند از چهار پنج هزار به هفت هشت، بلکه در آذربایجان به نه هزار قران رسید. مع‌هذا در صرفیات تفاوتى ظاهر نگشت، اما در هر کارى که اقدام شود یک جد وافى و سعى کافى لازم است.

تا ما با عزم راسخ متوجه آبادى و تعمیر خانه خود نباشیم از دیگران هم نباید توقع مساعده داشته باشیم. باز هم تکرار می‌کنم که گمان ندارم دولتین روس و انگلیس در این موقع این مختصر مساعده را مضایقه کنند. فرضا اگر نتوانیم به آنها بقبولانیم که این مختصر تفاوت قیمت در مقدار مال‌التجاره کسر و نقصى حاصل نخواهد کرد لابدیم در همین فقره، یعنى در ماده قند و چایى از راه دیگرى استفاده کنیم، بدون اینکه محتاج به مساعده آنها باشیم.

آقا میرزا ابوالحسن‌خان: در این لایحه که جناب وزیر مالیه داده و خوانده شده و در محسنات آن هم آقاى مستشارالدوله بیاناتى فرمودند به هیچ وجه جاى انکار نیست، ولى قرار بود که لایحه مزبوره در کمیسیون خوانده و ملاحظه شود. بعد بیاید به مجلس و گمان نمی‌کنم که کسى در این مورد با راى جناب مستشارالدوله مخالف باشد، البته ما باید از براى آبادى مملکت همه قسم اقدامات و همراهى را داشته باشیم و به جهت ما امکان دارد که اگر دو شاهى بهاى یک فنجان چاى می‌دهیم می‌توانیم به ملاحظه یک شاهى بیشتر بدهیم. خاصه وقتی که آن تفاوت هم به مصارف لازمه آبادى مملکت برسد، ولى چیزی که می‌خواهم عرض کنم به جناب مستشارالدوله و جناب صنیع‌الدوله این است که مساله قند و چاى مساله تجارتى است و تجارت هم در همه جاى دنیا آزاد است. همین‌طور که می‌فرمایند باید در این موقع مساعدت از دولتین انگلیس و روس بشود آیا با سایر دول هم این مذاکرات می‌شود یا نه؟

آقا سیدحسن تقى‌زاده: اجازه بدهید که جواب آقا میرزا ابوالحسن خان را در باب مساعدت دولتین عرض کنم. رضایت دولتین به واسطه فصول عهدنامه تجارتى و تعرفه گمرکى است که بسته شده، عهدنامه تجارتى دولت روس به موجب عهدنامه ترکمانچاى است که از قرار صدی پنج بود بعد از آنکه تغییر در تعرفه گمرک داده شد با هر دو دولتین قرارى داده شد البته با دول کامله‌الوداد هر معامله که با این دو دولت می‌شود با آنها هم همان معامله را خواهند نمود، ولى گمان می‌کنم در این مورد سختى کار این است که موکلین ما ایراد می‌نمایند که بر آنها تحمیلات زیاد نشود، اما این مساله حالا تا یک اندازه اشکال گذشته است به جهت آنکه فهمانیدن این مطلب به ملت نهایت صعوبت را داشته حالا دیگر رفع آن مشکلات شده، زیرا که ملت آسایش و راحتى خود را در تحمل این‌گونه تحمیلات می‌داند.