تاریخ بردگی در ایران

در طول تاریخ ایران از عهد باستان تا اوایل قرن چهاردهم ه.ق بردگان (غلامان، کنیزان و خواجگان) به‌عنوان بخشی از جامعه ایران محسوب شده، در زمینه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نظامی به کار گرفته می‌شدند. از پایان قرن اول ه.ق به بعد با گسترش فتوحات مسلمانان در مناطقی چون ماوراءالنهر، قفقاز و ماورای آن، تعداد زیادی از ساکنان این مناطق، به‌ویژه ترکان به اسارت مسلمانان درآمده و به‌عنوان برده به سرزمین‌های اسلامی، از جمله ایران وارد می‌شدند. بردگان ترک به واسطه شجاعت و تهورشان عمدتا در امور نظامی به کار گرفته می‌شدند. ورود برده از مناطق شمالی، تا اوایل قرن هفتم ه.ق (همزمان با هجوم مغولان به ایران) پیوسته ادامه داشت.

در طول حکومت ایلخانان مغول و سپس تیموریان و ترکمانان آق‌قویونلو و قراقویونلو، این جریان دچار وقفه شد و از ورود بردگان ترک، دیگر خبری نبود؛ چراکه سنت نظامی‌گری این سلسله‌ها کاملا با حکومت‌های ایرانی متفاوت بود. این روند تا تشکیل حکومت صفویان در اوایل قرن دهم ه.ق ادامه پیدا کرد. در قرون دهم و یازدهم ه.ق طی لشکرکشی‌های شاهان صفوی به قفقاز و ماورای آن، تعداد زیادی از ساکنان این مناطق به اسارت درآمده و به ایران وارد شدند. به این ترتیب مجددا موج جدیدی از ورود برده به ایران (این بار از شمال غربی) آغاز شد که تا اواخر عصر صفوی همچنان ادامه یافت. ورود بردگان آفریقایی‌تبار از اواسط قرن دوازدهم ه.ق به بعد قابل‌توجه است. با آغاز قرن سیزدهم ه.ق و در طول حکومت قاجارها در ایران، تجار و دلالان برده، تعداد زیادی از این بردگان را از آفریقای شرقی به بنادر جنوبی ایران وارد کردند. از این تعداد برخی در همین بنادر باقی می‌ماندند و بقیه نیز به نقاط مختلف ایران به‌ویژه شهرهای بزرگ از جمله تهران، شیراز و اصفهان فرستاده می‌شدند. این روند (ورود بردگان آفریقایی به ایران) تا اواسط قرن چهاردهم ه.ق ادامه پیدا کرد.

منبع: غلامحسین زرگری‌نژاد و نرگس علیپور، «نگاهی به وضعیت کنیزان، غلامان و خواجگان در عصر قاجار»، پژوهش‌های تاریخی، 1388.