شیخ العلما

رضا سلیمان نوری

کارشناس‌ارشد ایران‌شناسی و خراسان‌پژوه

با گشت‌وگذاری در تاریخ، انسان‌های وارسته و بزررگ بسیاری را پیدا می‌کنید که همه عظمتشان به دلایل گوناگون در سایه فرزندانشان مخفی مانده‌. انسان‌هایی که اگر به درستی معرفی شده بودند بی‌شک خود چراغ راهی برای بسیاری از بزرگان در راه‌مانده می‌شدند. آیت‌الله حاج شیخ غلامحسین عبدخدایی تبریزی یا به گفته مشهدی‌ها شیخ غلامحسین ترک، نخستین امام جمعه سده اخیر مشهد از آن جمله است. مردی وارسته و مبارز که به‌رغم بزرگی و ارادت خاص به خاندان عصمت و طهارت خاصه حضرت ثامن‌الحجج (ع) به‌دلیل بی‌توجهی رسانه‌ای آنگونه که باید و شاید معرفی نشده است.

ولادت تا قیام

شیخ غلامحسین سال ۱۲۶۰ شمسی در خانواده‌ای مذهبی در وایقان آذربایجان شرقی چشم به جهان گشود. در کودکی به تبریز رفت و در درس اساتید مدرسه‌ طالبیه‌ حاضر شد. در این مقطع، با شهید بزرگوار شیخ محمد خیابانی و سیداحمد کسروی هم‌حجره بود. پس از مدتی برای ادامه تحصیل، راهی نجف شد تا در کلاس درس بزرگانی چون آیات عظام آخوند خراسانی، سیدمحمدکاظم یزدی و شریعت اصفهانی حاضر شود. شیخ غلامحسین پس از کسب اجازه اجتهاد برای تبلیغ دین به تبریز بازگشت. سال ۱۳۴۳ قمری برای مبارزه با بهائیت تشکلی با نام جمعیت دیانتی را تأسیس و در سایه آن برای نخستین بار جلسات تفسیر قرآن را در تبریز متداول کرد. وی کمی بعد از آن در سال ۱۲۹۷شمسی، انتشار مجله «تذکرات دیانتی» را آغاز کرد. آیت‌الله‌العظمی حاج‌آقا حسین قمی که مرجعیت آن روز را برعهده داشت، مطالعه این نشریه را به طلاب توصیه می‌کرد. شیخ غلامحسین در همین حال از مقابله با مبلغان مسیحی ساکن در تبریز نیز روی‌گردان نبود به نحوی که علاوه بر پاسخ دادن به شبهات ایشان در مجله فوق به مناظره با ایشان در جلسه‌ای هماهنگ‌شده از سوی آیت‌الله انگجی پرداخت.

قیام تبریز

شیخ غلامحسین در جریان قیام روحانیون تبریز علیه اقدامات ضددینی رضاشاه که سال ۱۳۱۱ شمسی رخ داد و به قیام علیه کلاه‌پهلوی مشهور شد، سخنگوی دو رهبر روحانی یعنی آیت‌الله انگجی و آیت‌الله میرزاصادق آقا تبریزی بود و همین امر باعث تحت تعقیب قرار گرفتن او و درنتیجه هشت ماه زندگی مخفیانه شد. شیخ پس از آن با کمک آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری توانست به زندگی آزادانه بپردازد اما این امر دیری نپایید و چندی بعد مجبور به سفر نجف شد. چندی در این شهر اقامت کرد و پس از روشن کردن علما درباره وقایع تبریز، بار دیگر به وطن بازگشت.

هجرت به مشهد

حاج شیخ چندی بعد درخواست استاندار وقت برای عدم‌سکونت در تبریز را غنیمت شمرده و از مسیر عشق‌آباد راهی مشهد شد. البته این تغییر محل اقامت خللی در ادامه مبارزات شیخ وارد نکرد و او که اقامه نماز جماعت در یکی از شبستان‌های مسجد گوهرشاد را برعهده داشت، فعالانه در قیام مردم مشهد علیه کشف حجاب شرکت کرد و پس از سرکوب این حرکت، مجبور به زندگی مخفی در طرقبه شد. طی همین دوران بود که همسر او به خاطر حفظ حجاب اسلامی و در جریان حمله‌ مأموران رژیم به شهادت رسید.

ارتباط با فداییان اسلام

پس از شهریور ۱۳۲۰ او بار دیگر فعالیت‌های مبارزاتی خود را آغاز کرد و باتوجه به آشنایی که از افکار کسروی داشت منزل خود را به کانون مبارزه با وی تبدیل کرد. شیخ در این راه بار دیگر نشریه‌ تذکرات دیانتی را راه‌اندازی کرد و در کنار آن برای مبارزه با ادعاهای ملامردوخ کردستانی دو نشریه‌ «راحت» و «ندای حق» را نیز منتشر ساخت. او در همین دوران با اندیشه‌ها و افکار جمعیت فدائیان اسلام آشنا شد و ضمن ایجاد شاخه‌ای از این تشکل در مشهد، نشریه «خداپرستی» را به درخواست اعضای این حزب به زبان ساده منتشر کرد. وی نه تنها پس از شنیدن خبر اعدام انقلابی کسروی آن را مورد تأیید قرار داد بلکه مدتی نواب را نزد یکی از مریدان خود پنهان کرد.

دیگر تلاش‌های مبارزاتی

همکاری با فدائیان تنها اقدام مبارزاتی آیت‌الله تبریزی پس از شهریور ۲۰ محسوب نمی‌شود. او همزمان با این حرکت به درخواست مرحوم استاد محمدتقی شریعتی و چند نفر از فرهنگیان مجلس جلسه تفسیر قرآن خود را بار دیگر برقرار کرد. وی در جریان انجمن‌های ایالتی و ولایتی، نامه‌ها و تلگراف‌هایی در حمایت از نهضت امام خمینی(ره) ارسال کرد و در آستانه‌ پیروزی انقلاب اسلامی نیز، بیانیه‌ای درباره‌ اهمیت تشکیل حکومت اسلامی صادر کرد. حاج شیخ علاقه خاصی به بنیانگذار انقلاب داشت که ناشی از آشنایی قدیمی این دو بزرگوار با هم بود. البته این علاقه دوطرفه بود به‌نحوی که امام به همین دلیل و با توجه به تفکر شیخ غلامحسین که نماز جمعه را واجب می‌دانست و از سال ۱۳۲۸ به انجام این امر در مشهد مبادرت ورزیده بود تا هنگام وفات حاج شیخ، امام جمعه‌ای برای مشهد منصوب نکرد تا بدین گونه وی نخستین امام جمعه مشهد محسوب شود.

خصوصیات فردی

حاج شیخ از سخن بیهوده پرهیز و از سهم امام استفاده نمی‌کرد و می‌گفت: «عالمی که نیاز به وجوهات دارد، باید مجیب‌التجار باشد». زهد و ورع این عالم بزرگ در مقابل علمش زبانزد بود، به همین خاطر مردم عاشق وی بودند. شیخ غلامحسین، به دعا عشق می‌ورزید و در آشکار و نهان با خدای خود راز و نیاز داشت. برای عالمان احترام خاصی قائل بود و با بزرگان حوزه مشهد رابطه‌ای نزدیک داشت و مورد احترام همه آنان بود به نحوی که آیت‌الله العظمی میلانی به او لقب «شیخ العلما» داده بود. آیت‌الله تبریزی علاوه بر فعالیت‌های سیاسی، اقدامات فرهنگی و اجتماعی گسترده‌ای نیز داشت. او به کمک مرحوم آیت‌الله سیدجواد خامنه‌ای پدر مقام معظم رهبری، مدرسه دارالتعلیم دینی را در مشهد تأسیس کرد. او همچنین مدرسه جعفریه را نیز برای طلاب ساخت و ۲۵ سال بیمه پزشکی و بهداشت طلاب مشهد را برعهده گرفت.

وفات

این مرد بزرگ و عالم مبارز سرانجام در ۲۴ خرداد سال ۱۳۵۹ شمسی در سن ۹۷ سالگی بر اثر سکته در مشهد مقدس درگذشت و در رواق دارالسلام حرم امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.