افزایش جمعیت؛ تهدید یا فرصت؟

دنیای اقتصاد، زهرا پزشکیان- روز دوشنبه، بیست ودوم اردیبهشت‌ماه، مناظره‌ای پیرامون سیاست‌های جمعیتی جمهوری اسلامی ایران درقالب کرسی‌های آزاد اندیشی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه فردوسی مشهد برگزارشد. هدف اصلی از این مناظره، نقد و بررسی نامه‌ای بود که چندی پیش دکتر ناصر شاهنوشی، عضو هیئت علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد به رهبر فرزانه انقلاب نوشته بود و در آن دغدغه‌های خود و خطرات افزایش جمعیت را بیان کرده بود.

مخالفت با افزایش جمعیت بحثی کارشناسی است نه سیاسی
در ابتدای این برنامه شاهنوشی با اشاره به این مسئله که بحث امروز صرفا یک بحث کارشناسی است و ما اینجا نیامده‌ایم که از منظر سیاسی بحث کنیم، گفت: در سال ۱۳۸۹ بنده را به فرهنگستان علوم دعوت کرده بودند تا درخصوص بحران آب صحبت کنم، اتفاقا در همان سال آیت‌ا... سبحانی دغدغه افزایش جمعیت را مطرح کردند. من در آن جلسه گفتم با افزایش جمعیت بحران منابع آب به‌طور فزاینده‌ای گسترش خواهد یافت و از مسولان جلسه خواهش کردم به‌جای صدور بیانیه، اطلاعاتی که در این جمع تخصصی ارائه می‌شود و تبعات افزایش جمعیت را خدمت آیت‌ا... سبحانی بگویند تا شاید نظر ایشان تغییر کند، ولی دوستان نپذیرفتند. وی با بیان اینکه بسیاری از مشکلات کشور ما ناشی از نگاه‌های نادرست، غیرکارشناسی و اطلاعات غلطی است که به مقامات نظام و مراجع داده می‌شود، بیان کرد: برخی افراد خدمت آیت‌ا... سبحانی گفته بودند در ایران به ازای هر ۲ نفری که فوت می‌کنند ۷/۱ نفر متولد می‌شوند، درصورتی‌که مرکز آمار ایران اعلام کرد به‌ازای هرنفری که می‌میرد ۳نفر به دنیا می‌آیند و من دغدغه دارم که شاید دستی در کار است که بحث جمعیت را به‌طور تصنعی برای ما به یک بحران تبدیل ‌کند.
این استاد اقتصاد کشاورزی با اشاره به اینکه در حال حاضر نرخ رشد جمعیت ایران 4/1 درصد است و 5/0 درصد از متوسط جهانی بالاتر است، افزود: به دوستانی که دغدغه پیر شدن جمعیت را دارند، باید گفت قبلا امید به زندگی در کشور ما 45 سال بود که اوایل انقلاب به 55 سال رسید و الان هم 75سال است، وقتی امید به زندگی افزایش می‌یابد، طبیعتا افراد مسن در کشور زیاد می‌شوند و این مسئله کاملا طبیعی است. وی ادامه داد: بعضی از دوستان استناد می‌کنند که نرخ باروری به زیر 2 رسیده است. درحالی‌که وقتی نرخ رشد جمعیت ما مثبت است دیگر تکیه بر نرخ باروری بی‌معناست. شاهنوشی با بیان اینکه 20درصد جمعیت ما نابارور است و حدود 30درصد یک تا دو بچه دارند و 50درصد خانوارهای ما بیش از 3 بچه دارند، گفت: اساسا این دغدغه که پتانسیل‌های پنجره جمعیتی ما در آینده بسته می‌شود کاملا بی‌اساس است. وی با اشاره به نرخ رشد جمعیت 2/1درصدی آمریکا گفت: اگر از شرق تا غرب امریکا حرکت کنید یک کشور سرسبز با کشاورزی غنی می‌بینید که بحران آب و کشاورزی ندارند، درحالی‌که اگر حتی نرخ رشد جمعیت ما یک درصد بشود، بازهم تا 70 سال آینده جمعیت‌مان 150 میلیون می‌شود و به‌لحاظ امکان آب در دسترس مثل فقیرترین کشورهای آفریقایی خواهیم شد.
حتی در شهرهای پرباران با بحران آب مواجهیم
شاهنوشی با اشاره به اینکه متوسط سرانه آب در دسترس در جهان 8600 مترمکعب است و اگر به کمتر از 2000برسد دچار تنش آبی و اگر به 1000 برسد دچار بحران آبی می‌شویم، گفت: الان در چند شهر پرباران مثل تبریز سرانه آب به 600 مترمکعب رسیده است که این یعنی بحران آبی. وی با اشاره به کاهش نرخ رشد جمعیت در کل جهان و به تبع آن ایران، افزود: شرایط کشور ما کاملا نرمال است و تنها در طول این سال‌ها کشورهای گامبیا، موزامبیک و زامبیا رشد جمعیت‌شان از 5/2 درصد بیشتر شده است. این اقتصاددان با طرح این پرسش که آیا واقعا باید به جمعیت 78 میلیونی کنونی می‌رسیدیم؟ گفت: ما این جمعیت 78 میلیون نفری را به قیمت تخریب منابع پایه، تخریب خاک و محیط زیست‌مان به‌دست آورده‌ایم و اساسا اگر زیست‌بوم ما بخواهد تعادل بیولوژیکی‌اش را حفظ کند ظرفیت 23 میلیون جمعیت را دارد. وی با اشاره به بحث اشتغال جوانان بیان کرد: در بحث اشتغال می‌گویند جمعیت ایران درحال پیرشدن است و فردا افراد جوان نداریم که برای ما کار کنند، درحالی‌که باید از این دوستان پرسید جوان‌های ما الان چه‌کار می‌کنند؟ در همین بلوار هاشمیه مشهد 203بنگاه معاملات ملکی وجود دارد که در هرکدام 5یا 6 نفر جوان کار می‌کنند.
وی با اشاره به اینکه جمعیت مولفه قدرت نیست بلکه تکنولوژی و دانش است که جوامع را در موقعیت برتر قرار می‌دهد، گفت: مسئولان هندی علی‌رغم تصمیمات درستی که در زمینه اقتصاد گرفته اند به دلیل رشد لجام گسیخته جمعیت نتوانسته اند به موفقیت برسند و دارای بیشترین جمعیت و بیشترین تعداد افراد فقیر هستند. شاهنوشی در بخش پایانی سخنان خود با اشاره به اینکه کشور ایران در اقلیم خشک واقع شده است و پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تا ۲۵ سال آینده به سمت خشک‌تر شدن می‌رود، گفت: بنده اعتقاد دارم ما بحرانی به عنوان بحران جمعیت در ایران نخواهیم داشت بلکه مشکل اصلی ما بحران های اقتصادی و اجتماعی و زیست محیطی‌ای است که ناشی از افزایش جمعیت بر ما در آینده تحمیل می‌شود.
pic1

تعادل پویای ساختار جمعیتی، هدف سیاست‌های جمعیتی است
سپس دکتر محمدجواد محمودی، رئیس موسسه مطالعات جامع جمعیتی کشور به سخنرانی پرداخت. وی با بیان اینکه من مبنای صحبتم را نامه آقای شاهنوشی به رهبری قرار می‌دهم، گفت: گزارش توسعه انسانی سازمان ملل می‌گوید مردان و زنان ثروت‌های واقعی یک جامعه هستند و آنان که می‌گویند جمعیت مولفه قدرت نیست باید پاسخگو باشند. چرا سازمان ملل که از سال ۱۹۹۰ گزارش توسعه انسانی را منتشر می‌کند مولفه اصلی‌اش مردم هستند؟ وی با اشاره به اینکه منابع انسانی پایه اصلی ثروت را تشکیل می‌دهند، عنوان کرد: شما در الگوهای توسعه چیزی به نام منابع طبیعی نمی‌بینید چراکه این منابع ثابت هستند و به کنار می‌روند اما انسان‌ها عواملی فعالی هستند که سرمایه‌ها را متراکم می‌سازند و از منابع طبیعی بهره‌برداری می‌کنند. پس ما به دنبال افزایش رشد جمعیت نیستیم، بلکه به دنبال افزایش رشد باروری هستیم. رئیس موسسه مطالعات جامع جمعیتی کشور ساختار کلی جمعیت را مثل یک اندام‌واره که باید رشد موزون داشته باشد توصیف کرد و افزود: ما نگران پیری هستیم چون رشد جمعیت باید موزون باشد. درگذشته تعداد سالمندان بالای ۶۰ سال ما ۳درصد بود، اما درحال حاضر ۸درصد است و ما نگران بهم خوردن این ساختار هستیم. بنابراین هدف سیاست‌های جمعیتی نه افزایش است و نه کاهش بلکه تعادل پویای ساختار جمعیتی است. وی با اشاره به اینکه عوض شدن ساختار باعث کم شدن تعداد فرزندان ما شده است و باید ساختار را دگرگون کرد، گفت: بحث اصلی این است که باید در سیاست‌ها تجدید نظر کنیم یا نه؟ نرخ باروری ما از سال ۱۳۷۹ تا کنون به زیر حد جانشینی رسیده است و این روند تداوم پیدا کرده است و این خود چالش‌های سیاسی، امنیتی و... ایجاد می‌کند. محمودی ادامه داد: ما به این علت می‌گوییم باید در سیاست‌های جمعیتی تجدیدنظر کنیم که با چند چالش مواجه می‌شویم. اولین آنها میزان باروری و تجدید نسل است. بعد کاهش حجم کل جمعیت ملی است.
آیا آقای دکتر شاهنوشی اعتقاد ندارند که روزی فرامی‌رسد که نرخ رشد جمعیت ما صفر می‌شود و حجم جمعیت کاهش می‌یابد؟ نرخ مرگ و میر ما الان6 در 1000 است یعنی به ازای هر هزار نفر 6 نفر فوت می‌کنند و این نرخ هر اتفاقی هم که بیفتد از این پایین‌تر نمی‌آید. برخلاف آنچه دکتر شاهنوشی گفتند که نرخ مرگ‌ومیر با تکنولوژی رابطه معکوس دارد و این اصلا صحیح نیست. محمودی با اشاره به بی‌اهمیت بودن نرخ رشد جمعیت، گفت: چیزی‌که مهم است نرخ باروری است که از سال 1990 از 5/6 فرزند به 7/1 فرزند رسیده است و این، افزایش سالمندی را به دنبال خواهد داشت. وی با بیان اینکه سازمان ملل در سال 2010 پیش‌بینی کرده که اگر نرخ باروری در سال 1420 به حدود 5/1 فرزند برسد جمعیت ایران 31 میلیون نفر خواهد شد که حدود 47 درصد آن پیر هستند، تصریح کرد: ما در سال 1385، 5 میلیون نفر سالمند داشتیم که در 1405 به 10 میلیون نفر می‌رسد، چطور می‌خواهیم از اینها مراقبت کنیم؟ همچنین آمار سازمان ملل می‌گوید در ایران در سال 1350 میانه سنی 22 سال بوده است و در سال 1379 به 20 سال رسیده و سال 1389 به 27 سال رسیده است و پیش‌بینی می‌کند که سال 1404 به 36 سال و در سال 1429 به 47 سال می‌رسد که این مسئله بسیار خطرناک است. محمودی در پایان سخنانش با اشاره به این مسئله که کمبود آب به افزایش جمعیت ربطی ندارد، بیان کرد: اگر ما مشکل آب داریم به علت مصرف بی‌رویه است و درصورتی‌که نرخ بهره‌وری آب در بخش کشاورزی را بالا ببریم مشکل تا حدودی رفع می‌شود.
pic۲

با ایجاد اشتغال و ازدواج، تعادل جمعیت حفظ خواهد شد
پس از پایان صحبت‌های محمودی، شاهنوشی به برخی از ایرادات وی پاسخ داد. وی گفت: درست است که نیروی انسانی مهمترین شاخصه توسعه است، اما این به‌شرطی اتفاق می‌افتد که نیروی انسانی به سرمایه انسانی تبدیل شود، و اگرخود انسان‌ها مولفه رشد اقتصادی بودند کشورهای آفریقایی باید الان در شمار کشورهای پیشرفته ‌می‌بودند. وی همچنین با اشاره به اینکه تاکنون حتی 10درصد پیش‌بینی‌های سازمان ملل نیز محقق نشده است، افزود: بر مبنای همین پیش‌بینی‌ها و نرخ رشد جمعیت ما در سال 64 الان جمعیت ما باید به 900 میلیون نفر می‌رسید. این استاد دانشگاه فردوسی مشهد در پاسخ به حائز اهمیت نبودن بحران آب، گفت: زمانی کشور ما 35 میلیون نفر جمعیت داشت و بحران کمتر بود، الان 80 میلیون نفر جمعیت دارد و این بحران اساس جامعه ما را متزلزل می‌کند. همچنین بحث ما میزان مصرف آب نیست، بلکه آمار می‌گوید سرانه آب در دسترس ما کم است، یعنی به هر نفر جمعیت چقدر آب می‌رسد. حتی اگر بهره‌وری در بخش کشاورزی را هم بالا ببریم مشکلی از ما حل نمی‌کند. شاهنوشی در پایان گفت: حرف من این است که آنقدر هیاهو نکنید که جمعیت ما رو به کاهش است، بلکه بروید و فضای کسب و کار را بهبود ببخشید تا ازدواج‌ها افزایش یابد و با همان نرخ 2 فرزند ما دچار هیچ مشکلی نخواهیم شد.
پس از پایان صحبت‌های دو طرف، تعدادی از دانشجویان نیز به بیان نظراتشان پرداختند و ایرادات خود را نسبت به نظرات کارشناسان بیان کردند. گفتنی است که این جلسه مناظره حدود ۳ ساعت به طول انجامید.