مهندس بهمن هوشمند

دبیر کمیته فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان خراسان شمالی و عضو کمیته مشورتی گردشگری

زیست‌بوم‌های طبیعی مانند جنگل‌ها و مراتع، تالاب‌ها، سواحل، دریاچه‌ها، علوفه‌زارها و سایر اکوسیستم‌های طبیعی منبع ارائه طیف وسیعی از خدمات هستند که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به رفاه انسان‌ها کمک می‌کنند. این خدمات شامل خدمات تولیدی (مانند غذا، سوخت، گیاهان دارویی وصنعتی، چوب و الوار)، خدمات تنظیمی (نظیر تولید مواد خام، فتوسنتز و پالایش هوا، کنترل سیلاب، پالایش پسماند و گرده افشانی) و خدمات فرهنگی (مانند تفرج و طبیعت‌گردی، آموزش و تحقیقات و تولید فیلم و آثار هنری) و خدمات پشتیبانی حیات (چون تولید اولیه منابع حیاتی، چرخه آب و مواد مغذی) هستند و همه اینها علاوه بر ارزش ذاتی و تاریخی، ارزش اقتصادی نیز دارند. از این رو ضرورت دارد از نظر اقتصادی و خدمات زیست بومی، انواع اکوسیستم‌های طبیعی ارزش‌گذاری شوند.

در این راستا و در چارچوب وظایف قانونی محوله در قانون برنامه پنجم توسعه، سازمان حفاظت از محیط زیست کشور مکلف شده با همکاری سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و سایر دستگاه‌های ذی‌ربط نسبت به ارزش‌گذاری اقتصادی منابع طبیعی و زیست‌محیطی و هزینه‌های ناشی از آلودگی و تخریب محیط زیست در فرآیند توسعه اقدام کند. برحسب آمار و اطلاعات ارائه‌شده از سوی این سازمان، تاکنون ارزش اقتصادی ۱۴ منطقه از مناطق چهارگانه تحت حفاظت این سازمان برآورد شده است. این مناطق شامل دریاچه ارژن و پریشان، تالاب شادگان، پارک ملی کویر، حوضه آبخیز هراز، پناهگاه حیات وحش میانکاله و خلیج گرگان، تالاب‌های سه گانه‌هامون، اکوسیستم‌های ارسباران، جنگل‌های بلوط و بنه سنندج - مریوان، مناطق ساحلی فریدونکنار، جنگل‌های بلوط و بنه یاسوج، منطقه حفاظت شده اشترانکوه، پارک ملی بمو، پارک ملی گلستان و پارک ملی توران می‌باشند. در این ارزش‌گذاری که در سال ۱۳۹۲ انجام شده، ارزش اقتصادی ۱۴منطقه موصوف معادل ۲ میلیون و ۱۷۶هزار میلیارد ریال برآورد شده است. به عبارت بهتر در صورت تخریب و از دست رفتن این مناطق، معادل رقم مزبور متحمل خسارت خواهیم شد. رقم گفته شده معادل ۲۳ درصد تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۹۲ است. علاوه‌بر این، مناطق مورد بحث هر چند در زمره مناطق و اکوسیستم‌های مهم کشور به حساب می‌آیند، اما صرفا بخش کوچکی از عرصه‌های منابع طبیعی و اکوسیستم‌های طبیعی کشور را شامل می‌شوند و چنانچه تمام منابع طبیعی، زیست بوم‌ها و اکوسیستم‌های موجود کشور ارزش‌گذاری شوند، این ارقام بسیار فراتر از اعداد ذکر شده خواهند بود.

سهم خراسان شمالی از منابع طبیعی

در این بین حدود ۷۲ درصد از کل مساحت ۲ میلیون و ۸۴۰ هزار هکتاری استان خراسان شمالی یعنی معادل ۲ میلیون و ۴۴ هزار هکتار آن را منابع طبیعی (مراتع، جنگل‌ها و عرصه‌های بیابانی) تشکیل می‌دهد که در این میان سهم مراتع حدود ۷۰ درصد، جنگل‌ها حدود ۲۱ درصد و عرصه‌های بیابانی (مراتع بیابانی و انواع پدیده‌ها مانند دق‌ها و جلگه‌های رسی، پهنه‌های نمکی و...) حدود ۹ درصد از مجموع عرصه‌های منابع طبیعی استان است.

برآوردهای انجام شده از سوی نگارنده حاکی از این است که با توجه به مساحت جنگل‌های استان (معادل ۴۰۹ هزار هکتار جنگل‌های ایران - توران با گونه غالب ارس و ۲۵ هزار هکتار جنگل‌های هیرکانی یا خزری با گونه غالب بلوط)، کل کربن ترسیب شده توسط این جنگل‌ها برابر ۱۷۶هزار و۵۴۰ تن در سال است و باتوجه به ارزش ریالی هرتن کربن معادل ۳۶۸ دلار (درسال ۲۰۰۲ میلادی)، ارزش کل جنگل‌های استان خراسان شمالی صرفا در زمینه ترسیب کربن معادل ۶۵ میلیون دلار در سال خواهد بود. به عبارتی با احتساب هر دلار معادل ۳هزار و۵۰۰ تومان، ارزش اقتصادی این جنگل‌ها در زمینه ترسیب کربن برابر با ۲۲۷ میلیارد تومان در سال است.

از سوی دیگر کل علوفه تولیدی از مراتع استان حدود ۱۳۰ هزار تن در سال و با احتساب قیمت هر تن علوفه مرتعی معادل ۵۰۰ هزار تومان، ارزش کل علوفه تولیدی در سطح مراتع استان، سالانه برابر با ۶۵ میلیارد تومان برآورد می‌شود اما چون عشایر و مرتعداران با پرداخت هزینه‌های بسیار ناچیز و تقریبا به‌طور رایگان از این علوفه استفاه می‌کنند، این میزان علوفه تولیدی در محاسبات اقتصادی استان جایگاهی ندارد و در حاشیه قرار می‌گیرد. همچنین تاکنون بیش از ۲۲ طرح بهره‌برداری از گیاهان دارویی، صنعتی و خوراکی مانند باریجه، گون کتیرا و زرشک‌کوهی توسط اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری در سطح مراتع استان تهیه شده است. در چارچوب این طرح‌ها صرفا سالانه به‌طور متوسط حدود ۸ تن باریجه از سوی بهره‌برداران محلی و با نظارت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان برداشت می‌شود و با احتساب قیمت هر کیلو گرم شیرابه گیاه باریجه حدود ۲۵۰ هزارتومان، ارزش صادراتی کل باریجه برداشت‌شده از مراتع استان معادل ۲ میلیارد تومان برآورد می‌شود. این محصول مرتعی از جمله اقلام صادراتی ایران است و عمدتا به کشورهای اروپایی برای استفاده در صنایع دارویی و عطر و ادکلن‌سازی و... صادر می‌شود. این در حالی است که همه ساله گیاهان دارویی و خوراکی زیادی از قبیل کنگر، سریش، آویشن، شیرین بیان، زرشک کوهی و... توسط عشایر و روستانشینان و سایر شهروندان برای مصارف خانگی از سطح مراتع استان مورد برداشت قرار می‌گیرد. با این‌همه اعتبارتخصیصی سالانه به اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان (اعم از حقوق و مزایای پرسنل و هزینه‌های جاری و اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای و عمرانی و...) که وظیفه حاکمیتی و خطیر حفاظت، احیا و اصلاح و بهره‌برداری از عرصه‌های منابع طبیعی استان را به عهده دارد، حتی کمتر از ۵ درصد ارزش اقتصادی سالانه جنگل‌های استان در زمینه ترسیب کربن است.