کنترل فساد و مافیا در گرجستان

دکتر محمدمهدی بهکیش

در کتاب‌های توسعه اقتصادی از تدریجی بودن امر توسعه، ایجاد شفافیت و در نتیجه کنترل فساد سخن بسیار رفته است و تجربیات اکثر کشورها نیز همین امر را تایید می‌کند؛ ولی گرجستان روندی متفاوت را تجربه می‌نماید. این کشور کوچک ۵/۴ میلیونی که تا بیست سال پیش جزو کشورهای تحت پوشش اتحاد جماهیر شوروی سابق بود، امروز روندی سریع به سوی توسعه و کنترل فساد را در پیش‌رو دارد که اگر همچنان ادامه پیدا کند می‌تواند تحولی جدی در قفقاز جنوبی به وجود آورد و خود را به مرکزی قابل‌اعتنا برای تبادل کالا و خدمات در منطقه تبدیل کند. هفته گذشته به بهانه شرکت در اجلاس منطقه‌ای اتاق بازرگانی بین‌المللی (ICC) که هر شش ماه یک بار در یکی از کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا تشکیل می‌شود به گرجستان سفر کردم و طی سه روز اقامت در این کشور، با تجربه‌ای مواجه شدم که روندی متفاوت از توسعه و کنترل فساد و همچنین ارائه خدمات سهل دولتی را به نمایش گذاشته بودند. گرجستان در شمال کشورهای آذربایجان و ارمنستان واقع شده و از طرف غرب در مجاورت دریای سیاه قرار دارد. کشوری نیمه کوهستانی است و از منابع طبیعی خدادادی فقط بارندگی بسیار دارد (حدود یک هزار میلیمتر در سال) که حدود پنج برابر متوسط بارندگی در ایران است.

گرجستان تا ده سال پیش مملو از فساد و تباهی بوده است به ترتیبی که رییس ICC گرجستان می‌گفت: «در آن زمان من مجبور بودم با حداقل شش محافظ در شهر حرکت کنم»، ولی امروز این کشور آنچنان امن است که نه او دیگر نیازی به محافظ دارد و نه خبری از قتل و غارت منتشر می‌شود. رمز تغییر در گرجستان آن است که تعدادی از وزرای جوان دولت شوارد نادزه در سال ۲۰۰۳ حرکتی را به راه می‌اندازند که به انقلاب گل سرخ (Rose Revolution) معروف شده است. هدف از این حرکت کنار گذاشتن افراد فاسد در سلسله مراتب حکومتی و بازسازی نظام اداری کشور براساس نظام اقتصاد بازار و ایجاد شفافیت کامل در امور بوده است. از اتفاقات عجیب در گرجستان آنکه در یک روز، تمام پرسنل پلیس راهنمایی کشور را اخراج می‌کنند و افرادی جدید طی چند ماه بعد استخدام می‌نمایند و جالب آنکه نقل می‌کنند که طی چند ماهی که کشور بدون پلیس بود، امور حمل‌ونقل کشور بهتر از گذشته اداره می‌شد. نخست‌وزیر گرجستان نقل می‌کرد که در یک بررسی بین‌المللی مشخص شده که در سال گذشته تنها سه درصد از افراد خانوارهای گرجستانی مبادرت به دادن رشوه کرده‌اند؛ در حالی که این شاخص حتی در برخی کشورهای اروپایی بالاتر از این رقم است.

طی نه سال گذشته حکومت گرجستان تحولات غیر قابل‌باوری را به اجرا گذاشته است. از جمله سیستم گمرکی را به وجود آورده که یک کامیون طی یک ساعت وارد گمرک شده، مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و از در دیگر گمرک پس از انجام کلیه تشریفات گمرکی خارج می‌شود. سیستم‌های اسکن آنچنان دقیق‌اند که امکان هیچ گونه تخلفی وجود ندارد و سیستم اداری گمرک به ترتیبی سازمان یافته که از لحظه ورود فرد متقاضی به گمرک تا زمان خروج او همه جا تصویر و صدای او ضبط می‌شود. به علاوه همه امور به صورت اتوماتیک انجام می‌گیرد؛ بنابراین دخالت ماموران گمرک در تصمیم‌گیری‌ها در حداقل است.

مراکزی تحت عنوان خدمات عمومی ایجاد کرده‌اند که در آن پاسپورت طی یک ساعت صادر می‌شود، صدور گواهینامه رانندگی نیز به همین ترتیب است. امتحان گواهینامه و آزمون رانندگی در سیستم‌های دیجیتالی طی همان یک ساعت انجام می‌شود و گواهینامه در همین فاصله- در صورت قبولی- صادر می‌گردد. گفته می‌شود که اجازه ساخت و ساز و همچنین صدور مجوز برای هرگونه کسب‌و‌کار طی یک روز انجام می‌شود و فرد متقاضی تکلیف خود را به روشنی می‌داند که چه دیونی دارد و در مقابل چه امتیازاتی را دریافت می‌کند. نخست‌وزیر گرجستان طی سخنان خود در جلسه افتتاحیه اجلاس ICC گفت که رتبه گرجستان از نظر شفافیت طی ده سال گذشته از ۱۱۲ به ۱۲ در بین کشورهای جهان ارتقا یافته و امیدوار بود که در چند سال آینده به شفاف‌ترین کشور جهان مبدل شوند. این کشور کوچک حدود ۲۵ میلیارد دلار تولید ناخالص دارد که ۱۰ درصد آن از محل فعالیت‌های کشاورزی تامین می‌شود. در حالی که ۵۶ درصد نیروی کار آن کشور در کشاورزی مشغول کارند که مقایسه این دو رقم نشان از عدم تعادلی چشمگیر دارد. البته رشد اقتصادی گرجستان در سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ که با روسیه مشکل پیدا کرد تنزل جدی نمود، ولی بعد از آن، رشد مثبت شده و رو به افزایش است. به ترتیبی که در سال ۲۰۱۱ رقم ۸/۶ درصد رشد را ثبت کرده‌اند، هرچند هنوز جذب سرمایه‌گذاری خارجی به میزان جذب آن در سال‌های ۲۰۰۵ و ۲۰۰۶ نرسیده است. با اقدامات متهورانه‌ای که دولت گرجستان در جهت بازسازی انجام داده می‌توان آینده‌ای روشن برای آن تصویر کرد. به علاوه بررسی متغیرهای کلان اقتصادی کشور از سلامت اقتصادی آن حکایت دارد و به تعبیر نخست‌وزیر «ما مزیت خود را در تقویت بخش خصوصی دیده‌ایم تا خدماتی ارزان، شفاف و سریع به کشور خود و همسایگان ارائه کنیم» و به نظر می‌رسد که هدف‌گذاری دقیقی کرده‌اند و در آن مسیر با اطمینان به پیش می‌روند. این تجربه از آن جهت بسیار متفاوت و مهم است که می‌توان یک کشور غوطه‌ور در فساد و فاقد منابع قابل‌توجه طبیعی را طی ده سال به کشوری پیشرو تبدیل کرد. مسوولان گرجستانی ICC معتقد بودند که رمز موفقیت درخواست سیاسی و ایجاد انگیزه در مدیران جوان تحصیلکرده و پرانرژی بوده است. البته باید توجه کرد که مخالفان در احزاب مخالف دولت حاکم متمرکز شده‌اند و ممکن است در شرایطی دارای اکثریت شده و حکومت را در دست گیرند، ولی صرف‌نظر از آنکه آینده گرجستان به چه ترتیب رقم خواهد خورد این سوال برای کشورهای در حال توسعه و از جمله خود ما مطرح است که آیا راه‌های میان‌بر برای ایجاد تغییر در امور مهمی چون فساد وجود دارد؟ یا آنکه می‌توان خدمات دولتی را به سرعت شفاف و سهل کرد و در اختیار مردم قرار داد؟ گرجستان برای این سوالات جواب مثبت پیدا کرده و ثابت نموده که فساد قابل‌کنترل است.