خوب اما ناپایدار
صنعت تخم‌مرغ در سبد غذایی مردم چه جایگاهی دارد؟
برای مثال، در سال 2020 میلادی، سرانه مصرف تخم‌مرغ در ایران ۱۴۶ عدد بوده در حالی که در برخی کشورها این میزان ۲۰۰ تا ۳۰۰ عدد در سال است. این میزان در کشورهای غربی نیز بالاتر از ایران است. با این حال، در سال‌های اخیر، سرانه مصرف تخم‌مرغ در ایران به دلیل افزایش قیمت سایر منابع پروتئینی و کاهش قدرت خرید مردم، تغییرات جمعیتی، افزایش آگاهی‌های بهداشتی و تغذیه‌ای، تغییرات در سبک زندگی و سایر عوامل متفاوت، افزایش یافته است. به عنوان مثال، در سال ۲۰۱۵، سرانه مصرف تخم‌مرغ در ایران ۱۳۸ عدد بوده است که در سال ۲۰۲۰ به ۱۴۶ عدد افزایش یافته است. این افزایش در سرانه مصرف تخم‌مرغ نشان‌دهنده این است که مردم ایران از این ماده غذایی بهره بیشتری می‌برند. اما افزایش مصرف تخم‌مرغ نیازمند بهبود وضعیت تولید است. در حال حاضر صنعت تولید تخم‌مرغ کشور نسبت به سال 1401 رکورد زده است و حداقل 100 هزار تن نسبت به سال قبل افزایش تولید داشتیم. یکی از مهم‌ترین اتفاقاتی که در این صنعت افتاده این است که بعد از سه سال وارد کردن تخم‌مرغ به صادرکننده تخم‌مرغ تبدیل شده‌ایم. در سال 1402 نیز طبق برنامه‌ریزی انجام‌شده قرار است حداقل 100 هزار تن افزایش تولید تخم‌مرغ نسبت به سال قبل داشته باشیم و اکنون جوجه‌ریزی طبق برنامه در حال انجام است. با توجه به اینکه اتحادیه میهن تنها تشکل خصوصی وظیفه‌مند کشور است که در شورای قیمت‌گذاری بحث تنظیم بازار، مدیریت و برنامه‌ریزی تولید به آن واگذار شده است اخیراً در تولید تخم‌مرغ نسبت به سایر اقلام پروتئینی به آرامش نسبی رسیده‌ایم. از طرفی تلاش می‌شود تا مشکلات موجود در تولید و توزیع تخم‌مرغ شناسایی و برای رفع آن اقدام شود تا به چالش تبدیل نشده و میزان تولید را تحت‌الشعاع قرار ندهد. علاوه بر حل مشکل تولید داخل صادرات نیز در حال سامان‌بخشی است و امسال حداقل دو برابر سال گذشته صادرات خواهیم داشت و این یک روند کلی از وضعیت صنعت تخم‌مرغ است.
اما این تمام ماجرا نیست، صنعت تخم‌مرغ در حال حاضر با چالش‌های جدی مواجه است که چنانچه برطرف نشود میزان تولید در نیمه دوم سال را با مخاطراتی مواجه می‌کند. یکی از این چالش‌ها قیمت تمام‌شده تخم‌مرغ برای تولیدکننده است که از قیمتی که عرضه می‌شود بیشتر بوده و باعث ضرر تولیدکننده می‌شود. قیمت تخم‌مرغ برای مصرف‌کنندگان با قیمت مصوب به فروش می‌رسد یعنی با کاهش قیمت درب واحدهای تولیدی قیمت مصرف‌کنندگان نیز کاهش نمی‌یابد، بنابراین کاهش قیمت تخم‌مرغ تنها مربوط به واحدهای تولیدی است.
چالش‌های صنعت تخم‌مرغ
اما در ادامه باید نگاهی به چالش‌های این حوزه داشت. چالش‌هایی که در حوزه کالاهای پروتئینی از جمله تخم‌مرغ داریم بحث قیمت‌گذاری دستوری است که از سوی دولت صورت می‌گیرد. برای مثال ماه پیش به توافق قیمت 47 هزار و 300 تومان در درب مرغداری رسیده‌ایم اما از زمانی که قیمت اعلام می‌شود ما مجبور هستیم تا پایان سال این قیمت را حفظ کنیم. این در حالی است که برای مثال متاسفانه با 30 درصد افزایش در کرایه حمل مواجه هستیم. این افزایش کیلویی هزار و 100 تومان روی قیمت تخم‌مرغ تاثیر می‌گذارد و اقلام دیگر مانند دی کلسیم فسفات و متیونین تقریباً افزایش قیمت دوبرابری داشته و مجدد به ازای هر کیلو هزار تومان روی قیمت تخم‌مرغ تاثیر می‌گذارد و دولت انتظار دارد که ما قیمت توافق‌شده را حفظ کنیم و زمانی که افزایش این فشارها روی مواد اولیه می‌آید و قیمت آنها افزایش پیدا می‌کند و ما مرغدار را مجبور می‌کنیم روی این قیمت محصول خود را در اختیار مصرف‌کننده قرار دهد این موارد انگیزه تولید و تداوم آن را زیر سوال می‌برد. این موضوع را طی نامه‌ای به وزیر جهاد کشاورزی نیز اطلاع دادیم که از روزی که شما قیمت را اعلام کردید تا الان این اتفاقات افتاده است. از طرف دیگر مدتی است که تولیدکنندگان با مشکل تامین نهاده‌ها روبه‌رو هستند به‌طوری که شرکت‌های واردکننده به بهانه تامین ارز نهاده‌های واحدهای تولیدی را ارسال نمی‌کنند، بنابراین تولیدکنندگان وجه‌المصالحه وصول مطالبات واردکنندگان شده‌اند که این اقدام خطرناکی است و روند نادرستی برای تولید محسوب می‌شود، زیرا اکنون بخش تولید با مشکل جدی افت قیمت تخم‌مرغ، افت تقاضا و تامین نهاده‌ها روبه‌رو است که باید برای آن چاره‌ای اندیشیده شود. با توجه به اینکه 80 درصد نهاده‌های مصرفی در این صنعت -ذرت و سویا- وارداتی است واردکننده‌ها پول را در بازار گاه از مرغدار می‌گیرند و کالا را بهانه اینکه دولت تخصیص ارز نمی‌دهد و مشکلات واردکننده‌ها را برطرف نمی‌کند برای مرغداران حمل نمی‌کنند. تنها بخشی از نیاز تولیدکننده با سویا و ذرتی که با قیمت ارز 28 هزار و 500تومانی در سامانه بازارگاه تحویل می‌گیرد تامین می‌شود و بخش دیگر نیاز خود را باید از بازار آزاد تامین کند که متاسفانه این موضوع سرمایه‌بری بسیار سنگینی را برای این صنعت ایجاد کرده است.
چالش بعدی این است که قرار بود بعد از مردمی‌سازی یارانه‌ها با ارائه تسهیلات کم‌سود به تولیدکننده کمک کنند اما تسهیلات 9ماهه‌ای که اعطا شده بود اکنون سررسید شده اما مرغداران توان بازپرداخت این تسهیلات را ندارند و به بانک کشاورزی بدهکار هستند. در حال حاضر تقریباً 90 درصد از صنعت تولید تخم‌مرغ کشور به بانک بدهکار هستند و توان پرداخت بدهی خود را نیز ندارند و در نتیجه تمام تولیدکنندگان در فهرست بدحسابان بانکی هستند و با مشکلاتی برای گرفتن دسته چک و تسهیلات جدید مواجه هستند. از طرفی بانک کشاورزی امسال سرمایه در گردش در اختیار تولیدکنندگان قرار نداده و این در حالی است که هزینه سرمایه در گردش برای مرغداران نسبت به دو سال گذشته 10 برابر شده است و اگر کسی در دو سال گذشته حدود دو میلیارد تومان سرمایه‌گذاری می‌کرد تا تعداد مشخصی مرغ را روی خط تولید بیاورد الان باید 20 میلیارد سرمایه‌گذاری کند و این سرمایه در گردش الان از سوی بانک کشاورزی بسته شده و در اختیار مرغدار قرار نمی‌گیرد و چالش بسیار سنگینی را برای مرغدار ایجاد کرده است. تلاش داریم تا طی برنامه‌ریزی انجام‌شده با معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزی تولید تخم‌مرغ را بعد از پنج سال تنش به ثبات برسانیم و اگر این مشکلات برطرف نشود تعدادی از تولیدکنندگان خرد این صنعت در کوتاه‌مدت از چرخه تولید حذف خواهند شد و نتیجه این موضوع را نیز در تولیدات نیمه دوم سال خواهیم دید. و در قدم بعدی مصرف‌کننده در نتیجه خرید با قیمت بالاتر آسیب خواهد دید.
مشکلات توزیع
اما علاوه بر مشکلاتی که در حوزه تولید تخم‌مرغ وجود دارد و به اختصار نیز به آنها اشاره شد مشکلاتی نیز در صنعت توزیع وجود دارد. توزیع تخم‌مرغ در کشور 80 سال است که به شیوه سنتی انجام می‌شود و مصرف‌کنندگان نیز این موضوع را لمس می‌کنند. سیستم توزیع سنتی تخم‌مرغ مانعی برای بهره‌مندی مصرف‌کنندگان از کاهش قیمت این محصول است، توزیع تخم‌مرغ در ایران هنوز به روش سنتی انجام می‌شود و این سبب شده در شرایط کنونی که قیمت تخم‌مرغ در واحد تولیدی با کاهش روبه‌رو است و قانون اجازه عرضه آن با قیمت مصوب را به مراکز عرضه داده است؛ در عمل مصرف‌کننده از این کاهش قیمت بهره‌مند نشود. در حال حاضر تنها در مراکز فروش عمده تخم‌مرغ یا میادین میوه و تره‌بار و همچنین فروشگاه‌های زنجیره‌ای، تخم‌مرغ با قیمت پایین‌تر از نرخ مصوب عرضه می‌شود و توزیع خرد و مویرگی تخم‌مرغ از این قاعده تبعیت نمی‌کند. راهکار تجربه‌شده این مشکل در دنیا، تقویت زنجیره‌های تامین و تولید هر محصول است. امروز زنجیره‌های تولید تخم‌مرغ چیزی در حدود ۱۵ درصد از سهم تولید را به خود اختصاص داده‌اند. این روند باید تقویت شود و تمام مراحل پیش‌تولید، تولید و توزیع از طریق زنجیره انجام شود تا در شرایطی مانند وضعیت فعلی، مصرف‌کننده نیز بتواند از کاهش قیمت‌ها منتفع شود. در سیستم توزیعی که امروز در اختیار داریم، به دلیل وجود واسطه‌های غیرضرور، توزیع سنتی و عدم شفافیت سیستم توزیع در خرده‌فروشی‌های سطح شهرها، قیمت فروش تخم‌مرغ از نرخ مصوب پایین‌تر نمی‌آید. این اتحادیه، به میزان نیاز کشور، تخم‌مرغ را با نرخ مصوب تولید و در سطح کلان، بین فروشگاه‌های زنجیره‌ای و میادین میوه و تره‌بار که امکان نظارت بر قیمت آنها وجود دارد، تامین و توزیع می‌کند. ولی قیمت خرده‌فروشی‌ها که بیش از ۴۰۰ هزار واحد صنفی عرضه مواد غذایی را شامل می‌شود غیرقابل کنترل است. هدف‌گذاری ما این است که تا پایان امسال حداقل ۳۰ درصد از تخم‌مرغ کشور در قالب زنجیره تولید شود. این هدف دست‌یافتنی است و در صورتی که این اتفاق محقق شود بسیاری از این مسائل قابل حل خواهد بود. مفهوم زنجیره این است که بتواند کالای تولیدی خود را به دست مصرف‌کننده برساند و زیرساخت لازم برای توزیع مویرگی محصول خود را فراهم کرده باشد. در صورت تحقق اهداف مشخص‌شده برای سال جاری در نظر گرفته شده که تا دو سال آینده 50 درصد از تولید و توزیع کشور از طریق زنجیره‌ها انجام شود که این اتفاق در صورت تحقق می‌تواند مشکل توزیع تخم‌مرغ کشور را تا حد زیادی برطرف کند چرا که زنجیره‌های تولید توانایی و زیرساخت لازم را برای رساندن مستقیم تولید خود به دست مصرف‌کننده دارند و زمانی که تولید کاهش پیدا می‌کند نیز می‌توانند محصول را با همان قیمت روزانه به دست مصرف‌کننده برسانند اما همان‌طور که پیشتر نیز اشاره شد در حال حاضر و با شیوه توزیع سنتی و غیرشفافی که در بازار وجود دارد و به سبب فعالیت واسطه‌های غیرضروری و سودجویی‌هایی که با رقم‌های قابل توجه در صنعت کالاهای پروتئینی صورت می‌گیرد مصرف‌کننده از کاهش قیمت محصول منتفع نمی‌شود، از این‌رو این مشکل باید برطرف شود و تنها راه این موضوع نیز تقویت زنجیره‌هاست تا به کمک آنها کالاهای پروتئینی با قیمت مطلوب به دست مردم برسد. در حال حاضر قیمت فروش تخم‌مرغ در واحد تولیدی به ازای هر کیلو حدود ۴۰ هزار تومان و هفت هزار و 300 تومان زیر قیمت مصوب است و دلیل این افت قیمت ورود به فصل گرم، افزایش تولید 10درصدی نسبت به سال قبل با هدف صادرات و ایجاد وقفه در صادرات تخم‌مرغ است.
ارزان‌ترین منبع پروتئین
یکی از اتفاقات قابل توجهی که در حوزه تخم‌مرغ افتاده افزایش مصرف آن است. این در حالی است که ما تقریباً در تمامی فرآورده‌ها و محصولات پروتئینی با کاهش مصرف مواجه بوده‌ایم و مصرف مواد غذایی دیگر مانند لبنیات نیز کاهش جدی داشته است. مصرف سرانه تخم‌مرغ نسبت به سه سال گذشته دو تا سه کیلوگرم افزایش داشته و دلیل آن نیز این است که ارزان‌ترین کالای پروتئینی موجود در کشور در حال حاضر تخم‌مرغ است و ارزان‌ترین تخم‌مرغ حال حاضر دنیا نیز در ایران تولید می‌شود. ایران از لحاظ تولید تخم‌مرغ جزو 9 کشور اول دنیا و از لحاظ تکنولوژی‌های به‌کار‌گرفته‌شده برای تولید تخم‌مرغ نیز جزو کشورهای برتر است. هزینه‌های تولید تخم‌مرغ در ایران نسبت به کشور رقیب ترکیه به دلیل سیستم نوینی که برای تولید از آن استفاده می‌شود بسیار کمتر است و این موضوع باعث می‌شود مصرف داخلی تخم‌مرغ نسبت به سایر کالاهای پروتئینی که اتفاقاً با کاهش مواجه بوده افزایش یابد. سرانه مصرف تخم‌مرغ در کشورهای پرمصرف دنیا تقریباً 18 کیلوگرم است و این در حالی است که سرانه مصرف ایران حدود 14 کیلوگرم بوده و نسبت به مصرف کل دنیا میزان متوسطی محسوب می‌شود. از طرفی فرهنگ و سنت ایرانی به‌طور قابل توجهی بر سرانه مصرف تخم‌مرغ در ایران تاثیرگذار است. در فرهنگ ایرانی، تخم‌مرغ به عنوان یک ماده غذایی مهم شناخته شده است. البته مصرف آن در کشور ما هنوز به میزان کافی نیست اما روند رو‌به‌رشدی دارد. سرانه مصرف تخم‌مرغ در ایران تاثیرات اقتصادی و اجتماعی قابل توجهی دارد. به دلیل قیمت مناسب و دسترسی آسان به تخم‌مرغ در بازار، این ماده غذایی برای بسیاری از خانواده‌ها یک ماده غذایی اصلی به شمار می‌آید.
راه چاره چیست؟
در حال حاضر راه‌حل موجود برای حل مشکلات تامین تولید تخم‌مرغ، ثبات تولید و تداوم آن این است که بانک مرکزی و دولت ارز واردکننده‌ها برای تامین نهاده‌ها را به‌موقع تامین کنند و نظارت داشته باشند این ارز به دست تولیدکننده‌ها برسد تا در نتیجه تولید پایدار بماند. لازمه این اتفاق نیز این است که بانک کشاورزی مانند سالیان گذشته به‌خصوص الان که سرمایه در گردش مرغداری‌ها 10 برابر شده سرمایه در گردش آنها را تامین کند. نکته بعدی نیز در مورد وام‌هایی است که بعد از مردمی‌سازی یارانه‌ها به مرغداران پرداخت شده و 90 درصد مرغداران توان پرداخت آن را ندارند، این موضوع به این معنی است که این صنعت در سال گذشته زیان سنگینی را تحمل کرده است. زیان تولیدکنندگان تخم‌مرغ در سال گذشته بالغ بر 15 هزار میلیارد تومان بوده است که دولت نیز تقریباً 2500 میلیارد تومان به صنعت تخم‌مرغ کشور وام داده اما نسبت به ضرر فعالان این صنعت عدد قابل توجهی نیست، حداقل باید وام‌های تولیدکنندگان امهال شود تا بتوانند وام‌ها را به صورت اقساط طی یک سال آینده پرداخت کنند.
