ملات‌هایی که به ریزش پلاسکو انجامید

علی اصغر حمزه گودرزی
کارشناس مصالح ساختمانی

پس از واقعه دردناک پلاسکو، مطالب فراوانی در رسانه‌ها درج شد. حادثه پلاسکو برای اولین بار تمام افکار عمومی ونظر کارشناسان را یکجا و به‌طور جدی در زمینه ساخت بنا و شهرسازی و مدیریت شهری به چالش کشید. یکی از چالش‌های اساسی که کمتر به آن پرداخته می‌شود، نحوه به‌کاربردن ملات یا ملات‌ها در سفت‌کاری و نازک‌کاری ساختمان است. چیزی که در عین سادگی، می‌توان با صراحت گفت پلاسکو قربانی آن شد. باید دانست که هرچه ارزش بنا بالاتر است، باید ملات‌های آن هم باارزش‌تر باشند. ولی متاسفانه درکشور ما چنین نیست. با ادامه مصرف ملات‌های دست‌ساز در داخل کارگاه‌های ساختمانی، باید منتظر پلاسکوهای بعدی هم باشیم.

باید باورکنیم که کلیه مواد ساختمان‌سازی از طبیعت جاندارگرفته می‌شود. مواد در جزء وکل، به‌مثابه یک موجود زنده عمل می‌کنند. پس هر رفتاری که با خود وهرموجود زنده داریم، باید با آن نیز داشته باشیم. اگر دقت کنید هر موجود زنده، درکل دارای سه بخش اسکلت، اندام‌ها و پوست است که اندرکنش هم کار می‌کنند. پوست در ظاهر محافظ بدن است، اما با اندام‌ها و حتی استخوان‌ها نیز همکاری می‌کند. درخت و هر موجود زنده‌ای، پرز، مو و پشم، هم برای حفظ حیات ازگرما و سرما و هم برای شناسایی خود دارد. ساختمان نیز عینا چنین است. پلاستر داخلی و خارجی هر ساختمان، ضمن بروز ارزش‌های معماری، تحمل‌کننده تمام تنش‌های حرارتی(سرما وگرما) بر ساختمان است. هرچه ساختمان مهم‌تر باشد، کارکرد پلاستر داخلی و خارجی آن نیز مهم‌تر است. اگر خوب توجه کنید، یک برج 17 طبقه مثل پلاسکو، با تابش آفتاب و هر روز در صبح‌ها و عصرها، یعنی دوبار و هربار حدود 15تا 20 سانتی‌متر به‌سمت شرق و غرب انحنا پیدا می‌کند.

پس پلاسترهای داخلی و خارجی آن نیز باید تحمل لازم را برای سالیان متمادی داشته باشد. متاسفانه ملات‌های سیمانکاری خارجی و گچکاری داخلی ساختمان‌های ما، خیلی زود و از همان ابتدای کار ترک می‌خورد. این ملات‌های دست‌ساز، با آب زیادی که برای ساخت آنها به‌کار می‌رود، یا گرما زده‌اند یا سرما خورده‌اند. در داخل ساختمان نیز چنین است. لذا عمر و دوام ساختمان‌های ما هم کم است. زیرا اندام‌های ساختمان، شامل جداربندی و کاشی و دیگر اجزای ساختمان با همین ملات‌های ساده و دست‌ساز، نمی‌توانند کارکرد مطلوب داشته باشند. چاره آن افزودن بر وزن و ضخامت اسکلت و مصرف بیشتر فولاد و بتن نیست. باید در روش مصرف سیمان و ماسه و احداث ساختمان با ملات‌های دست‌ساز تجدیدنظر کرد.

پلاسکو 54 سال قبل ساخته شد و به‌هنگام احداث از هر نظر یک ساختمان پیشرفته بود. در حال حاضر هم از نظر اسکلت فلزی سرپا بود و می‌توانست سال‌ها پایدار باشد. پلاسکو، در زمانی ایجاد شد که مهندسی ساختمان‌سازی و شهرسازی ما، در حال بریدن از فرهنگ غنی، کهن و ماندگار مهندسی خود بود. سیمان، در سال1312 به جای ساروج، وارد ساختمان‌سازی ما شد. با رونق شهرسازی و توسعه اقتصادی، سیمان به‌علت سهولت در تولید و مصرف و به‌رغم توسعه دائمی تولید، تا همین چندسال پیش به‌شدت بازار سیاه داشت و با حواله دولتی به‌فروش می‌رسید. در همان سال‌ها، واحدهای معدود تولید شن و ماسه، مصالح سنگی به‌نام‌های ماسه ملاتی و ماسه شسته و شن خود تعریف شده را از تفکیک آسان مخلوط رودخانه‌ها به‌راه انداختند تا آجرها و خشت‌های نه چندان پخته، سنگین وکمیاب بازار را با سیمان کمیاب‌تر، ظاهرا به‌هم بدوزند. برای آب‌بندی بام و سرویس هم، ابتدا قیروگونی و سپس ایزوگام، به خدمت گرفته شد. ساخت دستی درب و پنجره آهنی با شیشه‌های یک لایه، همه چیز را علی الظاهر تکمیل کرد تا بنا‌ها و شهر‌های ما ظاهرا آراسته شود. اگر این روش علی‌الظاهر برای ساختمان‌های ویلایی مشکل نداشت اما برای ساختمان‌های بزرگ، مشکلات فراوانی به همراه دارد. پلاسکو هم به‌رغم پیشتازی در زمان خود، از این شرایط جدا نبود.

در همان سال‌های پس از جنگ جهانی دوم نیز همین شرایط در اروپا بود اما وضع به‌گونه دیگری پیش رفت. آنها در کنار مشکلات کمبود مسکن و نیازهای شدید زیربنایی، گرانی انرژی وارداتی و ژاپنی‌ها هم با زلزله مشکل مضاعف داشتند. آنها برای حل مشکلات خود، سیستم‌های قدیمی تامین و تولید بتن و ملات از مصرف مستقیم سیمان و ماسه را به‌طورکامل کنار گذاشتند. در روش جدید و با الهام از ساروج‌سازی ایرانیان کهن، با تولید و استفاده از انواع ملات‌های فرآوری شده در کارخانجات معتبر و افزودن پلیمرها و مواد آلی و الیاف‌ها توانستند به‌خوبی ضعف‌های سیمان و سنگدانه در ملات دستی را مرتفع کنند. تولید انواع ملات‌های آماده اعم از ملات بنایی ساده تا چسب کاشی و ملات آب‌بندی و ملات عایق حرارت را در دستور کار قرار دادند تا از پایه، مصرف مستقیم سیمان و ماسه فله‌ای در کارگاه ساختمانی را از گردونه مدیریت و مهندسی ساختمان‌سازی و شهرسازی خود خارج کنند. حالا آنان با استفاده از ده‌ها نوع ملات‌ آماده، ساختمان‌های زیبا، سبک، کم‌هزینه، محکم و کارآمد، آسان و کم‌هزینه در تعمیر، کم مصرف در انرژی، مقاوم در آتش‌سوزی، مقاوم در برابر زلزله، بادوام، مدیریت و مهندسی شده و ... می‌سازند. نکات بسیار باارزش و مهمی دراین تغییر روش وجود دارد که بیان آن به هیچ وجه در اینجا نمی‌گنجد.

به‌جاست که ما نیز فرهنگ کاربرد مستقیم سیمان و ماسه را کلا کنار بگذاریم. باور کنیم هزینه‌ای که امروز آن را پرداخت نمی‌کنیم، روزانه و هر روز بیشتر و همراه با مصیبت‌ها پرداخت می‌کنیم. به اعتقاد همه کارشناسان، وزن سازه‌های ما بسیار سنگین‌تر از سازه‌های مشابه آن در جهان است. تصور کنید اگر سقف‌های پلاسکو با بتن سبک سازه‌ای و همچنین جدارهای داخلی و خارجی پلاسکو، با بلوک‌های سبک عایق حرارت و ملات مخصوص آن ساخته و از ملات چسب کاشی و ملات پودر بندکشی آماده، به‌جای ملات‌های دستی، ‌دوغابی و سنگین بنایی در سرویس‌ها و از ملات آب‌بند به‌جای قیروگونی و از ملات آماده یا پلاستر سبک به‌عنوان عایق حرارت در جدار خارجی و داخلی استفاده شده بود و همچنین اسکلت فلزی آن توسط ملات آتش بند، اندوده بود، یا هرگز آتش نمی‌گرفت یا حتی با ساعت‌ها آتش‌سوزی هم فرو نمی‌ریخت. به جرات می‌توان گفت در سال‌های گذشته و در مراحل بازسازی‌های موضعی نیز، بر میزان بار ساختمان، با ملات‌های دستی وسنگین افزوده‌اند.

متاسفانه ادامه تولید بی‌رویه و مصرف نابسامان سیمان و ماسه، در کشور و به‌خصوص درکلان شهرها، باعث مخاطرات فراوانی شده است. یکی از آنها، تولید روزانه هزاران تن زباله ساختمانی است که درکنارآلودگی هوا، جدا تاسف‌بار است. متاسفانه با عدم توجه به ارزش ملات‌های آماده در ساختمان، کیفیت ساختمان‌سازی ما با شرایط زمان ساخت پلاسکو فرق اساسی نکرده است. این امر باعث شده است تا ساختمان‌ها و شهرسازی ما در بتن وکلا تامین مصالح ساختمانی نیز با ناکارآمدی مواجه شود. به‌طوری که عمر سازه‌های بتنی ما چندان بالا نیست. متاسفانه برخی سازنده‌ها به‌جای پرداختن به اصل موضوع، می‌خواهند با مصرف بیشتر فولاد در بتن و اسکلت فولادی جبران مافات کنند که خود مشکل بیشتری به همراه دارد. باور کنیم ملات‌های آماده به‌مثابه پوست بدن و ساخت اندام‌های موجود زنده، تاثیر خود را بر کارکرد کل ساختمان و سازه می‌گذارد.