بحران انسانی و زیست محیطی نشست زمین

مژگان ثابت تیموری
عضو هیأت علمی گروه مدیریت و برنامه ریزی گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی

این روزها اخبار گاه و بی‌گاه فروریزش زمین در برخی نواحی شهری، اذهان را از اهمیت فرونشست زمین به دلیل تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی به سمت زیرسازی و احتمال وجود خطوط زیرزمینی ریلی (مترو) منحرف می‌کند.

طی سال‎های اخیر بسیاری از متخصصان حوزه آب و زمین‎شناسان حرفه‌ای، بحران فرونشست زمین را در دشت‌های ایران یادآور شده و بر آن اصرار دارند، اما جای بسی تاسف است که مسئولان اجرایی به این نظرات کارشناسی اهمیت لازم را نمی‌دهند و تنها صحبت از توسعه دارند، آن هم از نوع توسعه‌ی ناپایدار. سال‌هاست که یادآور می‎شویم، منابع آب زیرزمینی در حال از بین رفتن است و باید سقف برداشت از منابع آب زیرزمینی را کاهش داد، اما اجرای برنامه‌های غیرکارشناسانه یا کارشناسی‌های غیرحرفه‌ای، سبب شده تا این هشدارها به باد فراموشی سپرده شود.

این روزها که رخداد نشست زمین، دوباره به عنوان تهدیدی نه‌چندان دور از ذهن و زمان حال، به کرات در نواحی مختلف شهری و خارج از حریم شهرها بروز می‌کند، توجهات به سمت این مقوله معطوف ‌شد؛ در حالی که تعدادی از دشت‌های استان خراسان از سال 1342 به عنوان دشت‌های ممنوعه بحرانی کشور شناسایی ‌شده‌ بود، متاسفانه شدت برداشت‌ها و حفر چاه‌های غیرمجاز در این دشت‌ها همچنان ادامه یافت، به اوج خود رسید و تخلیه منابع آب زیر زمینی، موجب خشک شدن چشمه ها، کم شدن یا از بین رفتن منابع آب قنات‌ها و در نهایت نشست و فروریزش دیواره‌ی چاه‌ها و به اصطلاح ایجاد گاوچاه‌ها را به دنبال داشت؛ باز هم هشدارها برای کاهش برداشت، نتیجه‌ای در پی نداشت. متاسفانه آنچه شاهد هستیم، تخریب بافت خاک به‌دنبال تخلیه آب و تخریب خاک‌دانه‌ها و نشست تدریجی زمین با روند رو به رشد سالانه 25 سانتی‌متر است؛ این بحران در استان خراسان به عنوان یکی از پهناورترین استان‌ها با تراکم بالای جمعیت، حجم زیاد برداشت آب از چاه‌های مجاز غیرکارشناسی و غیر مجاز و در نهایت توسعه کشاورزی آبی در مناطقی که از توان اکولوژیکی کشاورزی برخوردار نمی‌باشند، بیشتر مشهود است.

این بحران در دشت‌های کشاورزی به ویژه در دشت نیشابور و سبزوار بیشتر بوده و در برخی از مناطق مقدار نشست به بیش از 65 سانتی‌متر نیز رسیده است؛ در این بین، وجود گسل‌های درجه یک و دو در این پهنه (گسل‌های عمود بر رشته کوه بینالود یا جنوبی- شمالی) مشکل بروز مخاطره را بیشتر یادآور می‌شود؛ در دشت‌های این پهنه، وجود سکونتگاه‌های پرتراکم، شهر‌ک‌های صنعتی با سرمایه‌گذاری‌های بسیار کلان، عبور خطوط لوله‌ی گاز، دکل‌های برق و خطوط انتقال آب شرب، بر حساسیت توجه به این منطقه می‏افزاید.

مهم‌تر از همه چشم‏انداز توسعه استان خراسان رضوی و به ویژه مشهد مقدس، زیارت و توسعه گردشگری است و میلیون‌ها زائر شیفته امام هشتم (ع)، روزانه مسیر ریلی یا جاده‌ای مشهد تهران و اطراف مشهد را طی می‌کنند تا موفق به زیارت امام رضا (ع) شوند. اما خطر خطوط ریلی و جاده‌ای که آن‌ها نیز به موازات خطوط انتقال نیرو و عمود بر گسل‌های بحران‎ساز منطقه قرار دارند بار سنگین مسئولیت را بر دوش برنامه‌ریزان و مجریان دستگاه‌های نظارتی و برنامه‌ریزی قرار می‌دهد که برای این مشکل چاره‎اندیشی کنند.

بحران فرونشست زمین و عریض شدن دهانه گسل‌ها که سال‌ها پیش حتی اثری از آن روی زمین مشهود نبود، در حال حاضر تنها برای دامدارانی که دام‌های آنها در عمق این گسل‌ها گرفتار می‌شوند یا کشاورزانی که مزارع و باغات آن‎ها با فرونشست زمین بلعیده می‌شود، معضل محسوب نمی‌شود. حل این مشکل، مهار مخاطره‌ی جانی شهروندان و ساکنان این مرز و بوم، زائران و گردشگرانی از سایر نقاط کشور و خارج از مرزها و حفظ آبروی ملی است؛ آنچه مسلم است، حل این بحران، نیازمند تعهد ملی، توجه دلسوزانه و متناسب با اهمیت موضوع برای بررسی و ارزیابی کارشناسانه متخصصان مدیریت بحران، ستاد پدافند غیرعامل، خبرگان، اساتید فن و متولیان امنیت ملی است؛ مزید بر مشکلات فوق، وجود اثرات تجمعی وقوع زلزله و شدت تخریب ناشی از این پدیده بر زمین‌های در حال نشست و در موقعیت گسل، است.

این مسأله باید در حوزه پدافند غیرعامل به طور ویژه مورد بررسی و کارشناسی قرارگیرد تا بتوان مانع بروز فاجعه، ریزش و فرونشست زمین خصوصاً با وقوع زلزله در مسیر خطوط ریلی و جاده‎های پرتردد، خطوط انتقال انرژی و سکونتگاه‌های موجود استان شد. در صورت بروز این اتفاق، متاسفانه با بحران در زمینه‌های مختلف زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی مواجه ‌خواهیم‌ شد. در حال حاضر مشاهدات عینی در خصوص گسل دشت نیشابور با طولی حدود 20 کیلومتر که گستردگی آن (با عرض دهانه از یک تا پنج متر و عمق قابل مشاهده دو تا ۲۵ متر)، خطوط آهن و جاده و نیز خطوط گاز را قطع می‌کند. این گسل (شکاف) در فاصله ۱۰ کیلومتری شهر نیشابور، از بحرانی‌ترین محدوده‌های این دشت است. انتظار این است که با مدیریت و مهار برداشت منابع آب زیرزمینی، تقویت زیرساختهای موجود و مدیریت صحیح بحران، شاید بتوان به کاهش سرعت این بحران کمک کرد.