درس‌های مه‌دود لندن برای تهران

سال‌ها پیش، ۵ دسامبر سال ۱۹۵۲ دود غلیظی که با هوای مه‌آلود لندن ترکیب شده بود، تمام سطح شهر را فرا گرفت که تا ۹ دسامبر همان سال یعنی به مدت ۴ روز ادامه یافت و در نهایت مرگ حدود ۱۲ هزار نفر و بیماری بیش از صد هزار تن از اهالی لندن را در پی داشت. ماجرا از آنجا شروع شد که به‌دنبال اختلافات دولت بریتانیا با ایران بر سر «ملی شدن صنعت نفت» این کشور خرید نفت از ایران را تحریم کرد و جهت تامین انرژی مورد نیاز خود در زمستان ۱۹۵۲ به سوزاندن زغال‌سنگ که به مراتب از نفت آلوده‌تر است، روی آورد. آلودگی دود ناشی از سوختن زغال‌سنگ در کنار رطوبت و سرمای هوا موجب ایجاد «مه‌دودی» شد که فاجعه انسانی را در لندن رقم زد. آنچه در لندن دهه ۵۰ میلادی رخ داد، در زمستان‌های چند سال اخیر در مقیاس کوچک‌تری میهمان ناخوانده تهران و برخی دیگر از کلان‌شهرهای ایران است؛ دمای پایین موجب وارونگی هوا شده و فرصت فرار دودی را که از اگزوز خودروها خارج می‌شود، می‌گیرد و هوای آلوده را نزدیک به سطح زمین نگه می‌دارد که به آن وارونگی هوا یا اینوروژن می‌گویند. بسیاری از کارشناسان در سال‌های اخیر با اشاره به واقعه‌ای که در لندن رخ داده بر این باورند که اتفاق مشابهی در انتظار تهران است.

ایران؛ سرلیست شاخص ترافیکی

میان آنچه در لندن رخ داد و آب و هوای سال‌های اخیر تهران تفاوتی نیز وجود دارد. «مه دود» لندن را زغال‌سنگ به‌وجود آورد، اما آسمان تهران رنگ خاکستریش را از اگزوز خودروها به عاریه گرفته است. سال‌هاست که ایران در جایگاه‌های بالای لیست آلوده‌ترین کشورهای جهان قرار دارد، داشتن بیشترین سطح شاخص ترافیکی این گمانه که خودروها متهم اصلی آلودگی هوای تهران و دیگر کلانشهرهای ایران هستند را تقویت می‌کند. نگاهی به شاخص ترافیک نشان می‌دهد که غالب شهرهای بزرگ ایران جزو پرترافیک‌ترین شهرهای دنیا هستند؛ به‌طوری‌که ایران در سر لیست ۵۸ کشور رتبه‌بندی شده براساس شاخص ترافیک ازسوی سایت آماری نامبو (numbeo) قرار دارد. شاخص ترافیک مورد استفاده در این سایت آماری ترکیبی از «زمان مصرف‌شده در ترافیک برای هر سفر»، «تخمین نارضایتی از زمان هدر رفته در ترافیک»، «انتشار دی‌اکسیدکربن (CO۲) در ترافیک» و «ناکارآمدی‌های کلی در سیستم ترافیکی» است.

در بین کشورهای مورد بررسی سایت نامبو(numbeo)، شاخص ترافیک ایران ۳۷/ ۲۳۲ است و مصر، روسیه، آفریقای جنوبی، هند و برزیل در رتبه‌های بعدی قرار دارند. بانک جهانی آلودگی هوا را به‌عنوان چهارمین عامل مرگ‌و‌میر زودرس در جهان معرفی می‌کند. براساس گزارش بانک جهانی آلودگی هوا سالانه بیش از ۵/ ۵ میلیون کشته و بیش از ۵ تریلیون دلار هزینه برای اقتصاد جهانی از خود به جا می‌گذارد. مرگ‌و‌میر زودرس ناشی از آلودگی هوا در ایران نیز طی دو دهه گذشته رشد کرده و از ۱۷ هزار نفر در سال ۱۹۹۰ به بیش از ۲۱ هزار نفر در سال ۲۰۱۳ رسیده است. اما آمار غیررسمی در خصوص مرگ‌و‌میر ناشی از آلودگی هوا در تهران بسیار بیشتر از این ارقام است. برخی کارشناسان آن را تا ۴۵ هزار نفر در سال برآورد می‌کنند.

فاجعه‌ای در راه است؟

اما ماجرا به همین شرایط کنونی حاکم بر شهرهای بزرگ ایران ختم نخواهد شد، پدیده‌ای که در زمستان‌های چند سال اخیر آغاز شده، به سمت فاجعه شدن پیش می‌رود. مشاهدات عینی نشان می‎‌‌دهد این روزها ترافیک سطح شهر تهران افزایش یافته است. آمار مصرف بنزین که نشان از افزایش نزدیک به ۹ درصدی نسبت به سال قبل دارد و همچنین افزایش ۳/ ۱ میلیون دستگاه به خودروهای موجود در کشور مهر تاییدی است بر افزایش سطح ترافیک شهری. می‌توان پیش‌بینی کرد که زمستان امسال هوای آلوده‌تری در انتظار تهران و دیگر کلانشهرها باشد. چنین شرایطی لزوم تعجیل در استفاده از ابزارهایی برای کنترل استفاده از خودرو و کاهش مصرف بنزین را پیش از فرا رسیدن فصل سرد نشان می‌دهد؛ چراکه اگر با همین ساختار کنونی زمستان امسال را از سر بگذرانیم به یقین تعداد قربانیان آلودگی‌ هوا بیشتر خواهد شد.

از نظر کارشناسان نامناسب بودن قوانین شهری و نامتناسب بودن سیستم حمل‌و‌نقل عمومی با جمعیت کشور از مواردی است که موجب افزایش استفاده از خودروهای شخصی در سطح شهر شده است؛ اما در کنار این عوامل نبود عوارض برای استفاده از خودرو در سطح شهر و پایین بودن قیمت بنزین، استفاده از خودروهای شخصی را به راه‌حلی ارزان برای مشکل جابه‌جایی در سطح شهر تبدیل کرده است. در نگاه اول به‌دلیل افزایش هزینه‌های حمل‌و‌نقل، ممکن است عموم جامعه چندان از افزایش قیمت‌ها و ایجاد اهرم‌هایی برای محدود کردن استفاده از خودروهای شخصی استقبال نکند، اما می‌توان با آگاهی‌بخشی نسبت به آنچه که در پیش داریم نگرانی از افزایش قیمت بنزین را به مطالبه عمومی تبدیل کنیم. کما اینکه رخ دادن فاجعه «مه‌دود» موجب شد که ایجاد قوانینی برای جلوگیری از وقایع مشابه به مطالبه عمومی از دولت و مجلس وقت بریتانیا تبدیل شود.

نتیجه این مطالبه عمومی تصویب مصوبه‌ای در مجلس بریتانیا، در سال ۱۹۵۶ تحت عنوان مصوبه هوای پاک بود. اقدامات انجام شده در بریتانیا موجب شد این کشور بتواند سطح آلودگی هوا را در این کشور به شدت کنترل کند. در حال حاضر ایران رتبه ۱۳ را در بین ۹۱ کشور در شاخص آلودگی آب‌وهوا دارد، در حالی که انگلیس، کشوری که به‌دلیل آلودگی هوا هزاران قربانی در قرن بیستم داشته است، در رتبه ۶۹ قرار دارد. فاجعه زیست‌محیطی بریتانیا درس‌های بزرگی در بطن خود برای تهرانی دارد که در آستانه تبدیل شدن به لندن دهه ۵۰ میلادی است.