مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی چشم‌انداز بخش حمل‌ونقل در برنامه ششم توسعه را بررسی کرد. دفتر مطالعات زیربنایی این مرکز نظرات خود در مورد دورنمای بخش حمل‌ونقل در برنامه ششم را در این گزارش تشریح کرد که در بخش‌های مربوط به حمل‌ونقل ریلی آمده است:

- در حمل‌ونقل ریلی نظیر جاده‌ای، نگهداری، بهسازی و بازسازی خطوط آهن موجود کشور از اولویت برخوردار است. زیرا طول عمر خطوط آهن کشور در اکثر محورها بالا است و سرپا نگه داشتن خطوط و محورهای با طول عمر بالا تنها از طریق نگهداری، بهسازی و نوسازی امکان‌پذیر است.

- باوجود تاکیدی که بر نگهداری، بهسازی و بازسازی خطوط آهن موجود کشور وجود دارد حجم تعهدات وزارت راه و شهرسازی در زمینه احداث خطوط جدید در سال ۱۳۹۲ به بیش از ۱۰ هزار کیلومتر رسیده در صورتی که عملکرد این وزارتخانه در تحویل خطوط جدید از متوسط ۲۵۰ کیلومتر در سال تجاوز نکرده است.

- مقدار بار جابه‌جا شده در حمل‌ونقل عمومی کشور طی سال ۱۳۹۲ در مجموع معادل ۶۵۴ میلیون تن بوده که ۹۵ درصد این جابه‌جایی توسط حمل‌ونقل عمومی جاده‌ای و تنها ۵ درصد آن از طریق حمل‌ونقل ریلی انجام شده است.

- تعداد مسافر جابه‌جا شده در حمل‌ونقل عمومی کشور طی سال ۱۳۹۲ در مجموع معادل ۱/ ۴۳۶ میلیون نفر بوده که ۸۹ درصد این جابه‌جایی از طریق حمل‌ونقل جاده‌ای، ۸/ ۵ درصد از طریق حمل‌ونقل ریلی و ۲/ ۵ درصد آن از طریق حمل‌ونقل هوایی انجام شده است.

- سهم بالای بخش خصوصی در مالکیت واگن‌های باری برای سرویس موجب شده در سال ۱۳۹۲ معادل ۸۸ درصد از بار جابه‌جا شده در حمل‌ونقل ریلی توسط واگن‌های باری بخش خصوصی جابه‌جا شوند.

- نگاهی به ظرفیت حمل بار راه‌آهن در سال ۱۳۹۲ نشان می‌دهد که این ظرفیت طی این سال بیش از ۱۵۰ میلیون تن بوده که با توجه به بار جابه‌جا شده بیش از ۲۲ درصد ظرفیت ایجادشده در این سال مورد استفاده نبوده است.

عملکرد و وضعیت ناوگان حمل‌ونقل ریلی

در سال ۱۳۹۲ در مجموع معادل ۳۳ میلیون تن کالا در حمل‌ونقل ریلی در سطح کشور جابه‌جا شده است. در همین سال تعداد واگن‌های باری در گردش ۲۲۵۶۲ دستگاه بوده که از این تعداد معادل ۲۰۷۹۸ دستگاه یا ۹۲ درصد آن در سرویس بوده و تعداد ۱۷۶۴ دستگاه یا ۸ درصد آن منتظر تعمیر بوده است. با توجه به فعالیت بخش خصوصی در جابه‌جایی بار در حمل‌ونقل ریلی لازم است یادآوری شود که از مجموع ۲۲۵۶۲ دستگاه واگن باری در گردش در این سال، معادل ۹۵ درصد آن متعلق به بخش خصوصی و تنها ۵ درصد آن متعلق به راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران بوده است.

بخش خصوصی با مالکیت ۹۵ درصد واگن‌های باری در این سال معادل ۲۹ میلیون تن از کل بار حمل شده با راه‌آهن یا حدود ۸۸ درصد آن را جابه‌جا کرده است که این امر از نقش غالب بخش خصوصی در جابه‌جایی کالا در حمل‌ونقل ریلی حکایت دارد. در ارتباط با ظرفیت حمل بار، اطلاعات موجود نشان می‌دهد که کل ظرفیت حمل بار واگن‌های باری در پایان اسفندماه ۱۳۹۲ معادل یک میلیون و ۴۲۲ هزار رو ۲۴۲ تن بوده که با توجه به تعداد واگن‌های باری در گردش متوسط ظرفیت حمل بار هر واگن باری (انواع واگن‌‌ها) معادل ۶۳ تن به دست می‌آید. با توجه به جابه‌جایی ۳۳ میلیون تن کالا در سال ۱۳۹۲ در حمل‌ونقل ریلی توسط ۲۰۷۹۸ دستگاه واگن باری در سرویس ملاحظه می‌شود هر واگن باری در سرویس در این سال معادل ۱۵۸۷ تن کالا جابه‌جا کرده و چون متوسط ظرفیت هر واگن باری در این سال ۶۳ تن بوده است می‌توان گفت به طور کلی در طول سال ۱۳۹۲ هر واگن باری در سرویس حدود ۲۵ بار در سرویس بوده است.

پایین بودن تعداد دفعات واگن‌های باری در سرویس در سال ۱۳۹۲ را می‌توان ناشی از استفاده از واگن باری به صورت انبار یا تاخیر صاحب بار در تحویل گرفتن کالای خود با وجود پرداخت جریمه تاخیر تخلیه، ثانیا ناشی از نبود حمل‌ونقل درب تا درب و ثالثا نبود تلاش و فقدان برنامه در جذب بار بیشتر و بالا بردن سهم حمل‌ونقل ریلی در حمل‌ونقل کشور دانست. ظرفیت حمل بار در راه‌آهن از طریق سرمایه‌گذاری‌های انجام شده به وجود آمده منتها بهره‌برداری از این ظرفیت است که با مشکل مواجه است. حال که در فرآیند تدوین برنامه ششم قرار داریم و با توجه به نقش غالب بخش خصوصی در جابه‌جایی بار در حمل‌ونقل ریلی، لازم است احکامی در رابطه با حمل‌ونقل‌ درب تا درب و نیز برنامه منسجمی در رابطه با جذب بار بیشتر توسط راه‌آهن تنظیم شود تا با ایجاد مشوق‌ها و بالا بردن راندمان، سهم حمل‌ونقل ریلی در جابه‌جایی بار در سطح کشور افزایش یابد.

در ارتباط با مسافر جابه‌جا شده در سال ۱۳۹۲، اطلاعات موجود نشان می‌دهد که در این سال در مجموع ۵/ ۲۵ میلیون مسافر نفر از طریق حمل‌ونقل ریلی در سطح کشور جابه‌جا شده‌اند. در این سال،‌تعداد سالن‌های مسافری در حمل‌ونقل ریلی در مجموع ۱۸۲۸ سالن بوده که ۱۱۲۸ سالن یا ۷/ ۶۱ درصد آن متعلق به شرکت رجا و بقیه یعنی ۷۰۰ سالن یا ۳/ ۳۸ درصد آن متعلق به دیگر شرکت‌های بخش خصوصی فعال در حمل مسافر بوده است. به طوری که ملاحظه می‌شود شرکت رجا نقش غالبی را در جابه‌جایی مسافر در حمل‌ونقل ریلی در این سال برعهده داشته است.

نتیجه‌گیری‌ و پیشنهادها

مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش توصیه کرده است که در تدوین برنامه ششم بخش حمل‌ونقل ریلی راهکارهایی در رابطه با موارد زیر پیش‌بینی شود:

- تفکیک وزارت راه از وزارت راه‌و شهرسازی و تشکیل وزارت حمل‌ونقل

- در اولویت قرار گرفتن موضوع نگهداری، بهسازی و بازسازی خطوط آهن موجود و عدم پذیرش طرح جدید احداث خط آهن مگر در قالب تقاضای حمل‌ونقلی

- بازبینی طرح‌های در دست احداث خطوط آهن و متوقف کردن طرح‌های غیرضرور و فاقد توجیه و تقاضای حمل‌ونقلی

- مدیریت منابع در بخش به‌منظور توسعه متوازن زیربخش‌های حمل‌ونقل و بهره‌گیری از درآمد زیربخش‌ها در قالب درآمد بخش و توزیع مجموعه منابع مالی (منابع عمومی و درآمد زیربخش‌ها) متناسب با نیازهای نگهداری، بهسازی و توسعه‌ای

- کاهش سهم حمل‌ونقل عمومی جاده‌ای در جابه‌جایی بار و مسافر کشور از طریق بالا بردن سهم حمل‌ونقل ریلی و هوایی

- تمرکز بر بهره‌برداری بیشتر از ظرفیت‌های ایجاد شده در حمل‌ونقل ریلی و بالابردن سهم این زیربخش در جابه‌جایی بار و مسافر کشور

- نوسازی ناوگان ریلی از طریق ایجاد انگیزه برای بهره‌برداران بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری بیشتر در وسایل ناقله ریلی

- به سرانجام رساندن حمل‌ونقل درب تا درب و گشودن این گره حمل‌ونقلی