نادر ابوالحسنی مدیر عامل شرکت کاتوز آرمان پارس بازار سرمایه کشور در یک سال اخیر با روند نزولی و کاهش قابل توجه در حجم معاملات همراه بوده است. ابهامات موجود در شرکت‌های پتروشیمی، پالایشگاه‌ها، بهره مالکانه معادن و نرخ بالای بهره بانکی را می‌توان از مهم‌ترین دلایل شروع این روند دانست. در ماه‌های اخیر نیز ابهامات در نتیجه توافق ایران و گروه ۱+۵، کاهش قیمت نفت و کالاهای اساسی باعث تداوم این روند شده است. کاهش اعتماد سرمایه‌گذاران و بعضا رفتار احساسی آنها در فروش سهام خود، بازار سرمایه را وارد فاز منفی کرده که رکود معاملات را نیز به همراه داشته است. در سال گذشته نیز خوش‌بینی مفرط نسبت به مذاکرات هسته‌ای باعث ایجاد حباب در بازار سرمایه شد. یکی از راه‌های استفاده از این نوسانات و همچنین پوشش ریسک ناشی از آنها استفاده از ابزار مشتقه است. ابزارهای مشتقه محصول نوآوری‌های متخصصان مالی است که در پاسخ به نیازهای پیچیده و روزافزون بازار‌های مالی ایجاد شده‌اند. قراردادهای آتی (Futures) یکی از این ابزارها است که در کنار بهره‌مندی از درجه اهرمی بسیار بالا، کاربرد وسیعی در مدیریت ریسک و پوشش نوسان قیمتی کالاهای مختلف دارد. یکی از موارد استفاده از این ابزار، معاملات آتی سهام است. یقینا فراگیری معاملات آتی در ایران موجب تنوع بیشتر ابزارهای مورد استفاده در بازار سرمایه و افزایش حجم معاملات خواهد شد.

معامله‌گران در بازار آتی به سه‌دسته تقسیم می‌شوند:

۱- پوشش‌دهندگان ریسک (Hedgers): این گروه به‌واسطه نگرانی از نوسانات شدید در قیمت دارایی‌هایی که در آینده تصمیم به خرید یا فروش آنها دارند وارد بازار آتی می‌شوند. آنان با اتخاذ موقعیت و سررسید مناسب می‌توانند این دارایی را در مقابل نوسانات شدید بیمه کنند.

۲- سفته‌بازها (Speculators): این معامله‌گران سعی می‌کنند با پذیرش ریسک، از نوسان‌های قیمت بهره‌برداری کنند. به این صورت که هر گاه بر اساس محاسبات خود به این نتیجه برسند که ممکن است در آینده قیمت قرارداد آتی کاهش یابد، اقدام به فروش قراردادهای آتی می‌کنند برعکس زمانی که پیش‌بینی کنند که قیمت آتی افزایش می‌یابد، در موقعیت تعهدی خرید قرار می‌گیرند.

۲- آربیتراژگران (Arbitrageur): کسانی هستند که با معاملات همزمان یعنی آربیتراژ در دو یا چند بازار به دنبال کسب سودهای بدون ریسک هستند. نکته اصلی در آربیتراژ، بهره‌برداری از عدم یکسان بودن قیمت‌ها بین بازارهای مختلف است. به‌طور معمول انتظار بر این است که تفاوت قیمت کالاهای یکسان در بازارهای مختلف زیاد نباشد، اما وجود اطلاعات ناقص و تاثیر عوامل برون‌زا در شکل‌گیری قیمت موجب می‌شود که قیمت‌ها بین بازارهای مختلف با یکدیگر اختلاف داشته باشند. آربیتراژگران از این اختلاف‌ها برای کسب سود بهره‌برداری می‌کنند.

بررسی وضعیت معاملات آتی سهام در ایران

معاملات ابزار مشتقه در ایران در قالب قانون جدید بازار سرمایه مصوب ۱۳۸۴ شکل قانونی پیدا کرد. در آذر ماه ۱۳۸۷ با راه‌اندازی معاملات آتی سکه بهار آزادی در بورس کالای ایران، معاملات بازار آتی رونق پیدا کرد. معاملات قرارداد آتی سهام نیز در مردادماه سال ۱۳۸۹ آغاز شد تا بورس سهام از وضعیت تک‌محصولی خارج شود و جذابیت‌های تازه‌ای را به سرمایه‌گذاران نشان دهد.مهم‌ترین نکته در بررسی تاریخچه معاملات آتی سهام در ایران که در نظر اول جلب توجه می‌کند آمار بسیار پایین معاملات این ابزار نسبت به سایر اوراق موجود (اوراق مشارکت، اوراق اجاره و...) و قرارداد آتی سهام در سایر کشورهای جهان است. جدول زیر وضعیت قراردادهای آتی سهام در ایران را در سال‌های اخیر نشان می‌دهد.

معاملات انجام شده نشان می‌دهد تعداد سرمایه‌گذاران فعال در معاملات آتی سهام، بسیار اندک است و موجب افزایش ریسک نقدشوندگی در این بازار شده است. در حال حاضر از ۱۰۷ شرکت کارگزاری فعال در بازار سرمایه، ۳۸ کارگزاری مجوز معاملات آتی سهام را اخذ کرده‌اند. بسیاری از این کارگزاری‌ها (حتی کارگزاری‌های با سابقه، درجه الف و دارای مجوز معاملات آتی) نیز فعالیت چندانی در این زمینه ندارند؛ بنابراین نمی‌توانند مشتریان حقیقی و حقوقی خود را به سرمایه‌گذاری در این بازار ترغیب کنند؛ به‌گونه‌ای که در حال حاضر تنها سه کارگزاری اقدام به اخذ سفارش برای معاملات آتی سهام می‌کنند. بر اساس دسته‌بندی معامله‌گران در بازار‌های آتی، آربیتراژگران به دلیل نبود بازار مشابه و سفته‌بازان و پوشش‌دهندگان ریسک به دلیل حجم پایین معاملات و تعداد کم معامله‌گران، امکان فعالیت موثر در بازار آتی سهام ایران را ندارند.

با توجه به موارد فوق، راهکارهای زیر به‌منظور توسعه بازار سرمایه کشور در زمینه انجام معاملات آتی سهام ضروری به‌نظر می‌رسد:

۱- معرفی قرارداد آتی سهام از طریق تبلیغات عمومی سازمان بورس و اوراق بهادار و همچنین تشریح مزایای این ابزار توسط نهادهای مالی موجود، به‌ویژه کارگزاری‌ها، برای مشتریان.

۲- برگزاری کارگاه‌های تخصصی برای آموزش مکانیزم‌ها و استراتژی‌های معاملاتی مرتبط با قرارداد آتی سهام.

۳- افزایش حجم معاملات از طریق پذیرفته شدن نماد‌های معاملاتی بیشتر و با سررسید‌های متنوع‌تر در بازار آتی سهام.

۴- کاهش ریسک نقدشوندگی این ابزار از طریق ورود سرمایه‌گذاران حقوقی به بازار آتی سهام.

قراردادهای آتی سهام؛ ابزاری کارآمد در شرایط بحرانی