محمد زنگنه

رونق تولید و رشد اقتصادی از عوامل متعددی که ریشه در حوزه‌های مختلف از قبیل سیاست‌های اقتصادی،‌ اقتصاد سیاسی، تکنولوژی، نیروی انسانی و... دارند، تاثیر می‌پذیرد. چاره‌جویی برای رفع موانع تولید مستلزم انجام اصلاحات و ایجاد بهبود در هر یک از این حوزه‌ها است.

اصلاح بازارها و ایجاد بازارهایی کارآمد بی‌تردید از اساسی‌ترین الزامات در کاهش موانع تولید و سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود، چرا که منافع و هزینه‌های فعالان اقتصادی که مبنای تصمیمات تولید و سرمایه‌گذاری به شمار می‌روند، در بازارها شکل واقعی به خود می‌گیرند.

بازار کارآمد بازاری است که قیمت‌هایی که در آن شکل می‌گیرند ارزش اقتصادی واقعی کالاها نسبت به هم را منعکس می‌کند، این قیمت‌ها به طور مطمئن تعیین شوند و در نهایت امکان جذب کامل منافع حاصل از مبادلات در بازار برای طرفین معامله وجود داشته باشد. تنها در چنین بازاری است که رونق تولید و رشد اقتصادی حمایت می‌شود.

مرور تجربیات کشورهای مختلف حاوی شواهد متعددی در اجرای روش‌های گوناگون در رفع موانع بازار است. به گواه تجربیات مختلف، رفع مشکلات بازارها با ایجاد نهادها و بهره‌گیری از ابزارهای مبتنی بر بازار هم‌اکنون به عنوان کارآترین رویکرد اصلاح بازار شناخته شده و توسط بسیاری از کشورها در سراسر دنیا دنبال می‌شود. بورس‌های کالایی به عنوان یکی از نهاد‌های اصلی در این رویکرد به طرق مختلف خدمات بی‌مانند را به تولیدکنندگان، سرمایه‌گذاران و دولت ارائه می‌دهد. در این نوشته به اختصار و به سادگی چگونگی منتفع شدن تولیدکنندگان از خدمات بورس‌های کالایی بیان می‌شود.

بی‌تردید از اصلی‌ترین نگرانی‌های تولیدکنندگان در برنامه‌ریزی‌های تولید و سرمایه‌گذاری مواجه با ریسک نوسان‌های پیش‌بینی نشده در قیمت مواد اولیه و محصولات تولیدی، نداشتن اطلاعات کافی از شرایط بازار و ریسک نکول تعهدات توسط طرف دیگر معامله در خرید و فروش مواد اولیه و محصولات است. از دیدگاه یک تولیدکننده فعالیت در یک محیط اقتصادی که نسبت به سطح قیمت‌های بازار و منصفانه بودن آنها و در نهایت ایفای تعهدات در تمامی قراردادهایی که منعقد می‌شود، اطمینان وجود دارد، بسیار مطلوب است. فراهم شدن چنین شرایطی بی‌تردید شکوفایی و رشد اقتصادی را به دنبال دارد.

شاید برای برخی از تولیدکنندگان وجود چنین شرایطی دور از دسترس به نظر برسد که البته تا چند دهه گذشته در بسیاری از نقاط جهان در واقع این‌گونه بود، اما گسترش دامنه فعالیت بورس‌‌های کالایی و ظهور ابزارهای نوین مالی، این شرایط را در بسیاری از کشورها به واقعیت مبدل ساخته است. بورس‌های کالایی با به‌کارگیری ابزارهای نوین مالی از قبیل قراردادهای آتی، به گواه تجربیات به دست آمده در نقاط مختلف دنیا چنین شرایطی را به خوبی برای تولید‌کنندگان فراهم می‌سازند.

پوشش ریسک در بورس‌های کالایی

ابزارهای نوین مالی نظیر قراردادهای آتی و اختیار روش‌های بی‌بدیلی را در اختیار تولید‌کنندگان قرار داده‌اند که از آن طریق بتوانند مشکل نوسانات پیش‌بینی نشده قیمت را با حداقل هزینه حل کنند. به عنوان مثال، در قالب یک قرارداد آتی این امکان برای تولید‌کننده فراهم می‌شود تا برای خرید مواد اولیه مورد نیاز خود به بورس کالا مراجعه نموده و تنها با پرداخت بخشی از قیمت، کالای مورد نیاز خود را برای تاریخ مشخصی در آینده تامین نماید.

از طرف دیگر، تولید‌کننده می‌تواند در صورتی که محصول تولیدی‌اش در بورس کالا معامله می‌شود، قراردادی را در بورس خریداری کند و به موجب آن تولیدات خود را در یک تاریخ معین در آینده (که تصور می‌کند محصولش آماده است) با یک قیمت معین به فروش برساند. با این مکانیسم ریسک نوسانات پیش‌بینی نشده قیمت که می‌تواند زیان بزرگ و مشکلات جدی برای یک شرکت تولیدی ایجاد نماید، به کلی پوشش داده می‌شود.

مبادله با قیمت‌های منصفانه

در بسیاری از موارد تولید‌کنندگان به دلیل عدم دسترسی به فروشندگان متعدد مواد اولیه یا سایر خریداران محصولاتشان، برای حفظ فرآیند تولید خود ناگزیر به پذیرش قیمت‌هایی می‌شوند که معتقدند منصفانه نیستند. این مشکلات در بازارهای سنتی که عموما منطقه‌ای هستند و دسترسی همگانی به اطلاعات بازارهای سایر مناطق و انجام معامله در آن‌ها وجود ندارد، متداول است. به عبارت دیگر، نیاز ضروری تولید‌کنندگان به کالا یا نقدینگی باعث می‌شود شرایط حاکم بر بازارهای منطقه‌ای را بپذیرند در حالی که قیمتی که مبادلات با آن صورت می‌گیرد معرف ارزش واقعی کالاها نیست. قیمت پایین محصولات کشاورزی در زمان برداشت برای کشاورزان مثالی ملموس در این خصوص است.

بورس‌های کالا، با فراهم آوردن شرایطی که کلیه اطلاعات موجود از وضعیت عرضه و تقاضای یک کالا در کشور و حتی بازارهای بین‌المللی در بازار جریان یابد، قیمت واقعی کالاهای مورد معامله را کشف می‌کنند. همچنین به دلیل زیاد بودن تعداد عرضه‌کنندگان و تقاضاکنندگان در بازار و نظارت بورس، هیچ فروشنده‌ای یا خریداری نمی‌تواند قیمت‌ها را دستکاری کند. بنابراین هر تولید‌کننده می‌تواند به راحتی در یک قیمت منصفانه مواد اولیه مورد نیاز خود را خریداری کرده یا محصولات خود را به فروش برساند. حتی افرادی که دسترسی مستقیم به بورس ندارند، می‌توانند از قیمت بورس به عنوان قیمت مرجع در انجام معاملات محلی خود استفاده کنند.

اطمینان از عدم نکول در معاملات

عدم ایفای تعهدات در مبادلات بازارهای سنتی مشکلی جدی محسوب می‌شود. به عنوان مثال تولیدکننده‌ای قراردادی را برای خرید مواداولیه مورد نیاز تولید خود منعقد می‌کند، اما پس از دریافت کالا متوجه می‌شود که مواددریافتی دارای استاندارد مورد توافق نیست. در برخی موارد دیگر فروشنده (خریدار) به دلیل افزایش (کاهش) قیمت کالا در زمان تحویل، از تحویل دادن (گرفتن) کالا امتناع می‌کند. رفع این اختلاف بسیار زمان‌گیر بوده و در عمل زمانی به نتیجه می‌رسد که قبلا زیان ناشی از نکول تحقق یافته است.

این موضوع برای افرادی که در بورس‌های کالایی اقدام به انجام معاملات می‌کنند، به طور کامل حل شده است. فردی که در بورس، کالایی را خریداری می‌کند به طور مستقیم با بورس وارد معامله می‌شود و بورس با در اختیار داشتن ضمانت‌ها و وثایق کافی از طرفین معامله و نظارت بر تمامی مراحل معاملات از قبیل تسویه مبالغ، کنترل کیفیت و استانداردهای کالا و ... این نوع ریسک را برای فعالان پوشش می‌دهد.

بهبود وضعیت تولیدکنندگان در بازار اعتبارات

حضور در بورس‌های کالایی ریسک تغییرات پیش‌بینی نشده را در سود بنگاه کاهش داده و سلامت مالی بنگاه را تقویت می‌کند. با این کار شرایط بنگاه در بازار اعتبارات به هنگام دریافت وام تقویت شده و دریافت منابع مالی تسهیل می‌شود. به عبارت دیگر بانک‌ها برای شرکت‌هایی که مواداولیه و محصولات خود را از طریق بازار سازمان یافته بورس‌ها مبادله می‌کنند، شرایط آسان تری را در نظر می‌گیرند. بدین ترتیب توان مالی تولیدکننده تقویت شده و آسان‌تر می‌تواند به سرمایه‌گذاری و توسعه فعالیت‌های خود بپردازد. بدین ترتیب، بورس‌های کالا با فراهم ساختن امکان مبادله ابزارهای متنوع مالی، این امکان را برای تولیدکنندگان فراهم می‌سازند تا برخی از مهم‌ترین نگرانی‌های خود را در فرآیند تولید مدیریت و کنترل کنند. به عبارت دیگر تولیدکنندگان می‌توانند با حضور در بورس‌های کالا، ریسک نوسانات پیش‌بینی نشده در قیمت و عدم ایفای تعهدات طرف تجاری خود را پوشش داده و با خرید و فروش در قیمت‌های منصفانه و با روش‌های مطمئن توان مالی خود را بهبود دهند. این اقدام اثرات مستقیمی بر سودآوری و رونق تولید و سرمایه‌گذاری بنگاه‌های تولیدی و در نتیجه کل اقتصاد دارد.

کارشناس بازار سرمایه