تبعات تحریم‌های احتمالی

دکتر یوسف مولایی
عضو هیات علمی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

تمدید قانون تحریم‌ها علیه ایران (Iran sanctions act) در کنگره آمریکا، عکس‌العمل‌های زیادی را در محافل رسمی و عمومی و اجتماعی ایران برانگیخت. بخشی از این موضع‌گیری‌ها با هدف هشداردهی و بازدارندگی انجام شد. به این معنی که از اجرایی شدن آن بخش از قانون که در سند برجام متوقف شده است، جلوگیری به‌عمل آید. این هشداری است به دولت ترامپ که درخصوص تعهدات آمریکا در قبال ایران مسوولانه برخورد کند. اقدامات پیشگیرانه ایران زمانی اثرگذار است که دولت ترامپ را متوجه هزینه‌های سنگین عدم ایفای تعهدات ناشی از برجام کند.

از این رو این پرسش مطرح است که اقدامات متقابل ایران به نقض احتمالی برجام از طرف ایالات متحده آمریکا، کدامند و فرآیند اجرایی اقدامات متقابل چیست. به عبارت دیگر ایران چه زمانی و به چه صورتی می‌تواند ایالات متحده آمریکا را مسوول نقض برجام معرفی کرده و آثار و هزینه‌های آن را به آمریکا تحمیل کند. آیا ایران می‌تواند به‌طور یکجانبه به ارزیابی و داوری عدم انطباق رفتار و عملکرد ایالات متحده آمریکا با برجام بنشیند و بدون طی مراحل پیش‌بینی‌شده در برجام و به‌ویژه ماده 36 آن حکم صادر کند. یا دریافت‌های خود از نقض احتمالی برجام را از مسیر پیش‌بینی شده در برجام پیگیری کند و با استفاده از ساز وکار پیش‌بینی شده در برجام ابتدا نقض برجام از سوی دولت ایالات متحده آمریکا یا هر عضو دیگر 1+5 را ثابت کرده و متناسب با شدت و میزان نقض برجام اقدام متناسب با نقض برجام را به مرحله اجرا بگذارد. در غیر این‌صورت حتی با فرض نقض برجام از سوی یکی از اعضای 1+5،‌اقدام ایران به لحاظ حقوقی مورد تایید اعضای جامعه جهانی و به‌خصوص 1+5 قرار نخواهد گرفت و در این صورت این خطر وجود دارد که ایران صرفا به دلیل عدم رعایت تشریفات و فرآیندهای تعریف‌شده در برجام به جای مدعی در جایگاه مدعی علیه قرار گیرد و از طرف دیگر ایران بهتر است قبل از قطعی شدن نقض برجام از سوی یکی از اعضای 1+5، جزئیات اقدامات متقابل خود را معرفی نکند.

هرچند به‌طور کلی بخشی از این اقدامات که شامل اعاده به وضع سابق و از سرگیری فعالیت‌های هسته‌ای قبل از اجرایی شدن برجام خواهد بود، مشخص است ولی اقدامات متقابل در حقوق بین‌الملل شامل طیف گسترده از اقداماتی است که بدون توسل به زور به اجرا گذاشته می‌شود. به عبارت دیگر تنها محدودیت اقدامات متقابل (counter measure) فقط توسل به زور است که در این ارزیابی از سرگیری فعالیت‌های هسته‌ای پیشین بخشی از این اقدامات را در بر می‌گیرد و نه همه آنها را، مشروط بر اینکه اصل تناسب بین عمل و عکس‌العمل رعایت شود. هدف اصلی از اجرای اقدامات متقابل خاتمه دادن به عمل خلاف حقوق بین‌الملل (در اینجا نقض برجام است) و وادار کردن دولت خاطی به ایفای تعهدات بین‌المللی خود است. بنابراین هدف اصلی تنبیه یا مجازات دولت خاطی نیست. بلکه هدف اجرای قانون ایفای تعهدات در مناسبات بین‌المللی از سوی دولت‌ها است. از این رو فهرست بسیار کلی این اقدامات می‌تواند شامل موارد زیر باشد.

1- شرمنده‌سازی دولت آمریکا و معرفی این کشور به جامعه جهانی به‌عنوان دولت خاطی و غیرقابل اعتماد. از آنجا که نقض برجام نقض قطعنامه 2231 شورای امنیت است و علاوه بر آن 5 کشور طرف توافق برجام نیز زیان‌دیده و مدعی نقض محسوب خواهند شد و از طرف دیگر جامعه جهانی در کلیت آن از نقض برجام متضرر می‌شود، از این رو ایران می‌تواند با فعال کردن دیپلماسی رسمی و عمومی خود و با بسیج افکار عمومی و طرفداران صلح و ثبات بین‌المللی، اعتبار سیاسی و اخلاقی آمریکا را به‌شدت زیر سوال ببرد و از این جهت هزینه آمریکا را برای ایفای نقش بازیگری وی در تصمیم‌سازی‌های بین‌المللی بالا ببرد.

2- وادار کردن آمریکا به تمکین به تعهدات خود با استفاده از امکانات و همسویی پنج عضو دیگر برجام و کشورهای همسو با ایران

3- اعمال تحریم‌های اقتصادی علیه آمریکا؛ اثربخشی این تحریم‌ها بستگی به همراهی کشورهای دیگر و به‌خصوص پنج عضو برجام دارد.

4- اقامه دعوی برای جبران خسارات وارده به ایران به علت برجام و هزینه‌های اعاده به وضع سابق.

5- ایران می‌تواند به‌صورت هوشمندانه و در چارچوب یک برنامه قابل توجیه برای جامعه جهانی و به‌صورت تدریجی، کلیه اقدامات محدودکننده فعالیت‌های هسته‌ای خود را که به‌صورت داوطلبانه و در راستای اعتمادسازی متوقف کرده، مطابق با مفاد NPT چرخه سوخت و فرآیند غنی‌سازی فعال کند. به‌طور مثال می‌تواند اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را متوقف کند. بدیهی است که این قبیل برنامه‌ها باید به‌صورتی طراحی و اجرا شود که تضمین‌کننده منافع ملی ایران باشد. در غیر این‌صورت نتیجه این اقدامات تحریم بیشتر ایران را درپی خواهد داشت.

6- شدیدترین اقدام ایران، تعلیق عضویت و حتی خروج از NPT است که ایران را در وضعیت دشوار رویارویی با جامعه جهانی قرار می‌دهد و اجماع جهانی را علیه ایران برمی‌انگیزد و هزینه‌های غیرقابل پیش‌بینی را می‌تواند به ایران تحمیل کند. جامعه جهانی نیز در موقعیت دشوار تصمیم‌گیری قرار می‌گیرد و سناریوی باخت - باخت یا حاصل جمع صفر را می‌تواند شکل بدهد. طرح این موضوع برای اعمال فشار به آمریکا و هدایت آن کشور در مسیر ایفای تعهدات، امر بسیار حساس و پیچیده‌ای است که نیاز به مطالعه و بررسی بیشتری دارد و حتی زمان و نحوه طرح موضوع نیازمند بررسی‌های دقیق کارشناسانه است. ایران می‌تواند از نقض احتمالی برجام (قطعنامه 2231 شورای امنیت) به‌عنوان یک فرصت برای ایجاد اجماع بین‌المللی علیه دولت آمریکا و گسترش هر چه بیشتر همکاری‌های همه‌جانبه اقتصادی - فنی و سیاسی خود با سایر دولت‌ها استفاده کند و نباید به‌صورتی عمل کند که هزینه‌های قانون‌شکنی ایالات متحده آمریکا به ایران تحمیل شود.