صدای پای تاریخ در کوچه‌پس‌کوچه های کاشان
محمدرضا باباقربانی
کاشان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران است که صدای باشکوه تاریخ را از بطن آن می‌توان شنید. کاشان، مهد عالمان و شهر مؤمنان است.

شهری که در کوچه پس کوچه هایش تاریخ جاری است، اینجا جریان متلاطم تاریخ در عمق یکی از زیباترین اثرهای معماری جهان یعنی مسجد و مدرسه آقابزرگ در حرکت است.
قالی‌های نفیس کاشان، معروفیت جهانی، عطر و گلاب قمصر، بناهای مجلل و با شکوه، صنایع مهم و مشهور، سوابق درخشان اجتماعی، پاکیزگی و آراستگی شهری، ایمان و پشتکار و مهمان نوازی و مهربانی مردم و در رأس آنها پیشینه تاریخی ۷ هزارساله این شهر، موجب شده تا اکثر مورخان و جهانگردان از قدیم الایام، کاشان را عروس شهرهای جهان و حتی دروازه تمدن جهانی بنامند.
کاشان در دوران اسلامی اهمیت و شهرت بسزایی یافت، عصر سلجوقی و صفوی اوج شکوفایی علم، هنر و صنعت در کاشان بود، درعرصه علم و هنر مردان بزرگ و نام آوری چون غیاث الدین جمشید کاشانی، سیدابوالرضا راوندی، محتشم کاشانی، کلیم کاشانی، فیض کاشانی، کمال الملک وصدها عالم و شاعر و دانشمند و فقیه مانند آقا سیدعلی یثربی کاشانی که شخصیت ها و عالمان بسیاری همچون حضرت امام خمینی بنیانگذار جمهوری اسلامی را به جهان اسلام تقدیم کرد، از این شهر برخاستند و در زمینه صنعت نیز کاشان پایگاه اصلی صنایعی چون کاشی پزی، مخمل بافی و زری دوزی بوده که نمونه هایی از آنها را در موزه های معروف دنیا از جمله موزه برلین و موزه لوور می توان یافت.
کاشان، شهر جدید و بی هویت و تازه به دوران رسیده نیست، شهری است که ریشه در تاریخ کهن دارد. هرجا که بحثی از ایران است باید منتظر صحبتی از کاشان باشی، مردمش ریشه دار و اصیل و بسیار خونگرم‌اند. زمانی که کاشان وجود داشته بسیار شهرها و کشورهایی که مدعی داشتن فرهنگ غنی و میراث جاویدان هستند اصلا روی نقشه کره زمین هم وجود نداشته اند، کاشان یکی از بهترین و آرامترین شهرهای کشور است.
جغرافیدانان، شهر کاشان را زمانی جزء ایالت جبال یا عراق عجم محسوب می کردند تا اینکه براساس تقسیمات کشوری، قبلا یکی از شهرهای استان مرکزی و از سال 1355 تاکنون از توابع استان اصفهان محسوب می شود و تلاش برای استان شدن این منطقه از دیرباز و به ویژه در دولت جدید ادامه دارد.

تاریخ کاشان
در دوران بارانی بین آخرین دوره های یخچالی (زمین شناسی) به نظر می رسد درمرکز ایران دریای پهناوری گسترده بود، این دریا با شروع عهد خشکی به تدریج کوچک و خشک شد که اکنون در محل آن کویر بزرگ مرکزی برجاست و بشر در دوره استقرار در روستاها در اطراف این محل اسکان یافته است چنانکه قدیمی ترین تمدن ها را می توان درحاشیه هلالی شکل کویر یافت.
یکی از قدیمی ترین تمدنهای این حاشیه تمدن سیلک است، تپه های موسوم به سیلک واقع در دوکیلومتری جنوب غربی کاشان یکی از کهن ترین مراکز استقرار بشر در فلات مرکزی ایران به شمار می آید، حدود هفت هزارسال مردم سیلک پایه و اساسی تمدنی را بنیان نهادند که در دوره‌های مختلف پیشرفت شایانی را به دست آورد. نشانه هایی از این پیشرفت و ترقی را می توان در آثار سفالین و اشیاء مسی و مفرغی به دست آمده از این تپه ها (تپه های شمالی و جنوبی سیلک) که امروزه زینت بخش اکثر موزه های ایران و جهان است، مشاهده کرد.
اقوام سیلک که دارای ابداعات و نوآوری‌های فراوانی در صنایع آن دوران بوده اند، با تمدن بین النهرین و مناطق دیگر ایران ارتباطات فرهنگی و اقتصادی داشته اند، تمدن سیلک به عنوان یکی از نخستین تمدن های دشت نشین برای باستان شناسان از اهمیت قابل توجهی برخوردار است.
خلاصه آنکه در کوزه گری و نگارگری و استفاده از آجر پخته در بنای ساختمان ها و موارد متعدد دیگر به پیشرفت‌های قابل ملاحظه ای رسیده بودند، گرچه ردپای این تمدن ناگهان درتاریخ گم می شود و مردم سیلک بر اثر هجوم اقوام تارومار و گریزان می‌شوند، اما برخی براین عقیده اند که ساکنان سیلک پس از ویرانی شهر و دیارشان به چشمه ساران بویژه نیاسر و نوش آباد پناه برده و آبادی‌هایی را بوجود آورده اند.
با توجه به اینکه درمنطقه کاشان آثاری از دوره هخامنشی و اشکانی وجود ندارد و از پژوهشهای باستان شناسی کاشان اطلاعات زیادی در دست نیست. لیکن کشف سکه های نقره متعلق به اواخر هزاره اول شد قبل از میلاد در روستاهای مرق گواهی بر امتداد شهرنشینی در منطقه کاشان تا اواخر دوره هخامنشی است، گرچه اخبار و مدارکی از دوره اشکانیان دراین منطقه بدست نیامده است اما شواهد متعدد تاریخی خبر از آبادانی و رونق کاشان در دوره ساسانیان می دهد.
کاشان در نخستین دهه های قرن اول هجری با هجوم عرب‌ها روبرو شد و پس از مقاومت‌های بسیار با از دست دادن استحکامات خود، تسلیم شده به تاراج رفت. «حمداله مستوفی» در «نزهه القلوب» بنای شهر کاشان را در دوران اسلامی به «زبیده خاتون» همسر هارون الرشید نسبت داده و دراین مورد می نویسد: «در قرن دوم هجری مسلمانان در جایی به نام چهل حصاران زندگی می کردند.»
این شهر در دوران آل بویه از رونق و آبادی خاصی برخوردار بود و صنعت سفالگری و فلزکاری آن شهرت فراوان داشت، چنانکه «مقدسی» دراین زمان از کاشان چنین یاد می کند: «کاشان شهری آباد و روستاهایی نیکو دارد کشتزارهایش بسیار، گرمابه ها نیکو و نعمت فراوان و دارای دژ و خندقی است.»
دراین دوره، شهر توسعه یافته و بناهای عمومی فراوان و گوناگون مانند: مسجد، مدسه، خانقاه، دارالشفا (بیمارستان) و کتابخانه ساخته شد، بیشتر بناهایی که در دوره سلجوقیان بنا شده است به دلیل زلزله های پی درپی ویران شده و از میان رفته اند؛ لیکن آنچه باقی مانده، نشانی از توسعه و آبادی کاشان در این عصر است.
مهمترین آثار بجای مانده از این بناها «مسجد جمعه» است که در این دوران (سلجوقیان) بازسازی شده دارای گنبدی آجری و مناره ای مزین به خط کوفی با تاریخ ۴۶۶ هـ.ق است علاوه بر آن مناره پنجه شاه، بروج و باروی شهر، بند قمصر و قلعه جلالی از دیگر بناهای معروف این عصر به شمار می روند.
کاشان در دوران قاجار روزگار را به آرامی گذراند و با آنکه زلزله مهیب سال 1192 هجری قمری در واپسین سال های حکومت زندیه، شهر را ویران کرده بود و رونق زمان صفوی را نداشت ولی هنوز صنعتش بر سایر شهرها برتری داشت، شهر در این زمان گسترش یافته و بناهای فراوانی بدان افزوده شد، از جمله بناهای این دوران خانه بروجردیها، مسجد و مدرسه آقابزرگ، مدرسه امام (سلطانی) و... است که از شاهکارهای هنری این عصر بشمار می روند.
«مادام دیولافوا» که در سده سیزدهم کاشان را دیده است آن را چنین توصیف می کند: «خانه ها با خشت و گل تمیز ساخته شده، کوچه‌ها سنگفرش و بازار وسیع و آباد است.»
کاشان، بهشت گردشگران
یکی از زیباترین شهرهای ایران که مسافران نوروزی حتما دیداری از آن دارند، شهر تاریخی کاشان است.
این شهر که در 220کیلومتری جنوب پایتخت و در 90 کیلومتری جنوب شرقی قم قرار دارد، یکی از 5 قطب اصلی گردشگری ایران است. شهری به قدمت تاریخ که بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی، تپه‌های سیلک آن، نخستین مکان شهرنشینی در تاریخ بوده است. از همین رو است که این شهر را دروازه تمدن جهان نامیده‌اند.
این شهر علاوه بر جاذبه‌های گردشگری تاریخی از جاذبه‌های گردشگری طبیعی و زیارتی نیز برخوردار است.
آبشار زیبای نیاسر، باغ‌های و گلستان‌های گل محمدی قمصر و بَرزُک، کوه‌های زیبای کرکس و آستان متبرک حضرت سلطانعلی بن امام باقر(ع) در مشهد اردهال از جمله این جاذبه‌ها هستند.
آنچه در پی می‌آید معرفی بخشی از معروف‌ترین بناهای تاریخی و جاذبه‌های مختلف گردشگری این شهر است که دیدن آن برای هر بازدید کننده‌ای، خاطره‌ای فراموش نشدنی را رقم خواهد زد.
تپه های باستانی سیلک
پس از فرو نشستن آب دریاچه مرکزی و خشک شدن تدریجی آن، ساکنان اطراف آن مجبور شدند نواحی حاصلخیزی مانند اطراف فین که همان منطقه سیلک است را برای زندگی کردن و سکونت اختیار کنند، ولی این قدمت تا حدود هشتاد سال پیش همچنان ناشناخته بود تا اینکه براساس بررسی های علمی پروفسور گیرشمن در سال ۱۳۱۱ شمسی، قدمت آثار برجا مانده در این تپه ها به هزاره پنجم تا اول قبل از میلاد منسوب شد، آثاری از این تپه ها در موزه‌های لوور فرانسه، ملی ایران و باغ فین موجود است.
این تپه که در مغرب مسیر کاشان به فین و در مجاورت خیابان امیرکبیر قرار دارد، در حال حاضر مشتمل بر یک تپه شمالی و یک تپه جنوبی است که به فاصله 500 متر از یکدیگر قرار دارند و در جلو این تپه ها گورستان‌هایی از انسان‌های ماقبل تاریخ وجود دارد.

باغ تاریخی فین
بنای اولیه باغ فین به قبل از اسلام برمی‌گردد و با تمدن سیلک پیوند خورده است. تمدن سیلک نیز پیوندی ناگسستنی با چشمه جوشانی دارد که در بالای باغ جاری است و به چشمه سلیمانیه معروف است و از دیرباز همچنان در آبادانی منطقه فین مؤثر بوده است.
از زمان‌های بس دور، در پائین این چشمه، باغی وجود داشته که کمی پائین‌تر از باغ فعلی قرار داشته است. بر اثر زلزله سال 982 هجری قمری باغ به کلی ویران شد. اما بعد از سال 1000 هجری قمری به دستور شاه عباس صفوی، باغی در مکان فعلی که در حقیقت بخشی از باغ قدیمی بود، ساخته شد. از سال 1135 هجری قمری بعد از حمله افاغنه، آبادانی باغ به رکود گرائید، ولی با دستور کریمخان زند به خصوص با ساختن عمارت خلوت کریمخانی در ضلع جنوبی باغ، باغ فین روی به آبادانی گذاشت. اما بار دیگر با زلزله معروف سال 1192 هجری قمری، باغ فین آسیب کلی دید. پس از آن یعنی از سال 1200 هجری قمری و با روی کار آمدن سلسله قاجار به خصوص با دستور فتحعلی‌شاه به مرمت و عمارت این باغ، باغ فین جانی دوباره گرفت که ساختمان شترگلوی فتحعلی‌شاهی در ضلع جنوب غربی باغ و حمام سلطنتی بزرگ که در مجاورت حمام اولیه از آثار آن است ولی با تبعید صدر اعظم مقتدر ایران یعنی امیرکبیر و سپس شهادت آن رادمرد در این باغ، این آبادانی بار دیگر رو به ویرانی نهاد.
هم‌اکنون این باغ تاریخی، یکی از پربازدید‌ترین بناهای گردشگری ایران است.

خانه تاریخی طباطبایی‌ها
این خانه در جوار بقعه مبارکه امامزاده سلطان امیراحمد(ع) قرار دارد. این بقعه نیز از آثار هنری قرن‌های نهم و دهم هجری است. به دلیل این که سنگ بنای این خانه را شخصی بنام حاج سیدجعفر طباطبایی نطنزی بنا نهاده است به خانه طباطبایی‌ها موسوم و مشهور شده است. این خانه در زمینی به مساحت 4 هزار و 730 مترمربع و در حدود سال 1250 قمری با مهارت و هنرمندی معمار معروف کاشانی «استاد علی مریم» ساخته شده است.

خانه تاریخی بروجردی‌ها
این خانه تاریخی نیز در محله سلطان امیر احمد کاشان در خیابان علوی واقع است. خانه تاریخی بروجردی‌ها توسط بازرگانی به نام حاج سیدحسن نطنزی در سال ۱۲۷۵ قمری در دوره قاجاریه ساخته شده است. چون صاحب خانه، از بروجرد مال‌التجاره وارد می‌کرده، لذا به حاج‌آقا حسن بروجردی مشهور شده و خانه‌ای که متعلق به وی بوده است نیز به خانه بروجردی‌ها موسوم شده است.

مجموعه خانه های تاریخی عباسیان
این مجموعه نیز که در محله سلطان امیراحمد قرار دارد، در سال 1252 قمری بوسیله مرحوم حاج محمد ابراهیم یکی از بازرگانان خوشنام کاشان ساخته شده است که از لحاظ طرح معماری و تزئینات و استفاده از فضاها و حجم‌های موجود در آن بسیار غنی و از نظر معماری سنتی در نوع خود منحصر به فرد است.

مسجد و مدرسه آقابزرگ
این بنا در خیابان فاضل نراقی واقع است، ساختمان این مدرسه مربوط به دوره قاجاریه است که با سرمایه شخصی به نام حاج محمدتقی خانبان طی سال های ۱۲۵۰ تا ۱۲۶۰ قمری جهت استفاده نمازجماعت و درس و بحث داماد خود ملامهدی نراقی دوم، برادر ملااحمد نراقی ملقب به آقابزرگ بنا شده و بدین نام معروف شده است، معمار این بنا شخصی به نام استاد حاج شعبان بوده است.

مدرسه امام خمینی(سلطانی)
این مدرسه به دستور فتحعلی شاه قاجار در سال های 1221 تا 1229 قمری و توسط معماری به نام محمد شفیع ساخته شده است. این مدرسه به سبک مدارس چهارباغ و صدر اصفهان ساخته شده و در حاشیه مجموعه بازار کاشان بنا شده است.
تزئینات این مدرسه شامل کتیبه های گچی و کاشیکاری هفت رنگ به خصوص در محرابی که زیر گنبد واقع شده است بوده و مقرنس‌های گچی زیبای آن در جبهه سردر و گنبد قرار دارد.

قلعه جلالی و حصار سلجوقی
در انتهای خیابان علوی در نزدیکی بناهای دیگری همچون خانه های بروجردی‌ها و طباطبایی‌ها و بقعه سلطان امیراحمد(ع) در طرفین خیابان، دو دیوار بلند کاهگلی به چشم می‌خورد که از بقایای حصار معروف عهد سلجوقی است.
این دژ تسخیرناپذیر در اواسط قرن پنجم هجری به همت یکی از رجال نامدار و سخاوتمند دولت سلجوقی به نام خواجه مجدالدین ابوالقاسم کاشانی ساخته شده است و اسناد معتبر تاریخی نشان می دهد که این دژ بلند، مستحکم و حصین چندین بار اهالی کاشان را از دسترس حملات سخت لشگریان مهاجم و قتل عام های وحشیانه آنها و غارت عمومی نجات داده است.

بناهای زیارتی شهر کاشان
بقعه امامزاده هارون بن موسی(ع)، بقعه امامزاده حبیب‌بن موسی(ع)، بقعه امامزاده ابراهیم، بقعه ابولؤلؤ، بقعه ملامحسن فیض کاشانی، مقبره محتشم کاشانی، مسجد و میدان میرعماد (سنگ) نیز از جمله اماکن تاریخی - مذهبی کاشان است.
مناطق دیدنی اطراف کاشان

قمصر، پایتخت گل و گلاب ایران
قمصر به عنوان نگینی سبز بر تارک منطقه کوهپایه‌ای و نه چندان دور با کویر گرم و خشک کاشان، سرشار از مواهب و الطاف خداوندی می‌درخشد و همه ساله در ایام نوروز و در فصل گلاب گیری، جمع کثیری از مردم را از نقاط دور و نزدیک کشور به مهمانی فرا می‌خواند. عطر و گلاب قمصر کاشان، شهرت جهانی دارد و همه ساله خانه کعبه و مرقد مطهر امامان معصوم‌(ع) در عتبات عالیات با گلاب ناب قمصر کاشان شستشو و عطرافشانی می شود.

نیاسر، نگین سبز کویر
شهر سبز نیاسر مرکز بخش نیاسر از توابع کاشان است که متوسط ارتفاع آن از سطح دریا ۱۶۰۰متر یعنی ۶۵۰ متر بالاتر از کاشان است، بنای تاریخی و نجومی چارتاقی ساسانی نیاسر مهمترین بنای تاریخی این شهر است که ساخت آن به اردشیر بابکان منسوب است. اختلاف ارتفاع نقاط مختلف این شهر به ۲۰۰ متر می‌رسد که باعث به وجود آمدن چشم‌اندازهایی بی‌نظیر و بسیار زیبا در این شهر و پیرامون آن شده است. آب زلال و فراوان چشمه اسکندریه از بلندای آبشار زیبای شهر به شکلی رویاگونه به پائین می‌ریزد و قطرات ریز آب با عطر گل و سبزه درآمیخته و برگونه‌ها می‌نشیند.
نیاسر، یکی از زیباترین آسمان های ایران را داراست و به دلیل شفافیت آسمان شب و کمی آلودگی نوری، رصدخانه دانشگاه کاشان بر بلندای این شهر بنا شده است و در مقاطع مختلف سال پذیرای مشتاقان رصد ستارگان است.

بَرزُک، نگین کوهستان
در ۴۵ کیلومتری شمال غرب کاشان، شهری نوپا در دره ای پهناور و دامنه های سلسله جبال کرکس با قدمتی چندهزارساله و آب و هوای کوهستانی و طبیعت بسیار زیبا و بکر وجود دارد که گردشگران را از سراسر ایران و جهان به این‌سو می‌کشاند. این نگین کوهستان «برزک» نام دارد.
همزمان با فرارسیدن بهار، طبیعت زیبای برزک نیز متولد می شود، شکوفه های درختان، گلهای رنگارنگ بنفشه، شقایق و لاله و وسعت بالای گلستان های گل محمدی، زیبایی خاصی به برزک می بخشد.
برزک، بزرگترین قطب تولید گل محمدی منطقه و یکی از مراکز اصلی تولید گل و گلاب و عرقیات گیاهی کاشان است که محصولات آن به سراسر کشور و خارج از کشور صادر می‌شود.