سفرنامه

سفرنامه‌ها به‌عنوان منابع مکمل تاریخ اجتماعی در ایران از اهمیتی ویژه برخوردارند؛ چراکه در برهه‌های مختلف تاریخ این سرزمین، تاریخ به مثابه راوی عملکرد زندگی شاهان عمل کرده و توجه چندانی به سبک زندگی عامه مردم و طبقات مختلف اجتماعی نداشته است. از این رو سفرنامه‌ها به‌عنوان روایت ناظران بیرونی فرهنگ و جامعه ایرانی می‌‌توانند راهگشا مطالعه زندگی عامه مردم ایران در ادوار گذشته باشند.

نامه اسکندر به ارسطو: ای استاد دانشمند! بدان که من در کشور ایران مردمی می‌‌بینم خردمندتر از دیگران، تیزهوش، در جهانداری پیشتاز، بر دیگر فرمانروایان گردن‌‌فراز، از چنین مردمان هراسانم که مبادا بر من بشورند و کشور و جهانداری مرا پرآشوب کنند. بر آن شدم تا همگی آن مردم را از دم تیغ بی‌‌دریغ بگذرانم. استاد را در این کار چه رای است؟

هانری رنه دالمانی (۱۹۵۰–۱۸۶۳) کتابدار، تاریخ‌‌نگار، هنرشناس فرانسوی بود. او در سال۱۸۹۸م از شهرهای سمرقند، بخارا، خیوه و عشق‌آباد دیدار کرد. در جریان این سفر آثار هنری از جمله قالی، منسوجات زربافت و اشیای فلزی قدیمی را گرد آورد و با خود به فرانسه برد. دالمانی دو بار به ایران سفر کرد. آنچه می‌‌خوانید بخش‌هایی از سفرنامه مشهور اوست.

ایل بختیاری که از مقتدرترین ایلات جنوب ایران است، نقش بسزایی در تحولات تاریخ ایران ایفا کرده است. در دوره قاجار منطقه بختیاری از جهت سیاسی و اقتصادی، توجه کشورهای استعماری، به‌خصوص انگلیس را به خود جلب کرد.

روزگاری، بالش‌ها، تشک‌ها و گنجه‌های چوبی، بهترین مکان‌ برای امنیت سرمایه‌های منقول، پول‌های خارجی و داخلی، مسکوکات و زیورآلات بود.

دریاچه ارومیه به سبب وقوع حوادث تاریخی در اطراف آن، موقعیت جغرافیایی، نظامی و اقتصادی، همواره مورد توجه و مطالعه قرار گرفته و از آن در سفرنامه‌ها و گزارش‌های تاریخی و جغرافیایی سخن‌های بسیار آمده است. قدیمی‌‌ترین نام این دریاچه در عهد مادها «ریما» نوشته شده است. در کتاب اوستا، چندین بار از این دریاچه با نام «چیچست» یاد شده است. مورخان یونانی آن را «کبودان» خوانده‌‌اند.

آشنایی من با دکتر اشراقی سابقه طولانی دارد. هنگامی که به‌عنوان مربی در دانشکده تاریخ ادبیات دانشگاه تهران استخدام شدم، بسیار بی‌تجربه بودم و برای حل تمام مسائل چه در بخش تدریس و چه در بخش اداری به ایشان مراجعه می‌کردم و راهنمایی می‌خواستم. هنوز هم که هنوز است مدیون آقای دکتر هستم. به یاد دارم زمانی که وارد دانشگاه شدم زنده‌یاد دکتر زریاب خوئی، رئیس دانشگاه و رئیس گروه تاریخ و دکتر اشراقی معاون ایشان بودند؛ ولی باید گفت که همه بار مسوولیت گروه را به دوش می‌کشیدند. بعد از چند سال ایشان با رأی…

در عصر قاجار سیاحان بسیاری از اروپا به ایران مسافرت کرده بودند که دلیل حضور آنان، رویدادهای مهمی بود که از عصر ایلخانی آغاز شده بود و در دوران صفویه در اوج بود. از این زمان به بعد جز در دوران کوتاه افشاریه و زندیه، مسافرت‌های اروپاییان افزایش داشته است. این مسافرت‌ها گاه به صورت سیاحت شخصی و گاه به‌صورت هیات‌های اعزامی از سوی قدرت‌های اروپایی انجام می‌شد.

نوع پوشش و خوراک مردم بومی شهرها و بنادر خلیج‌فارس در تاریخ ایران دوره قاجاریه، یکی از نکات مهمی بوده که توجه جهانگردان و سفرنامه‌نویسان را به خود جلب کرده و این امر در نوشته‌های آنان - ولو به‌طور مختصر - انعکاس یافته است.

«جامه‌های محلی بسیار ساده‌‌اند؛ لباس زن‌‌ها را پارچه‎ای که به دور سر می‌‌بندند، شلواری که در قسمت بالای ران‌‌ها به دور کمر محکم گره می‎‌‌خورد و پیراهنی کوتاه که به سختی تا نیمه پا می‌رسد، تشکیل می‌دهد. جنس این دوپوشش آخری عموما از چلوار (پارچه پنبه‌ای ارزان‌قیمت) و به آبی تیره است. مردها نیز همان رنگ پیراهن و شلوار را می‌پوشند؛ اما بیرون از منزل روی آنها یک کت نمدی جلو بسته و شلوار گشاد تیره‌رنگ به تن می‌‌کنند که جنس آن از نوعی پارچه زبر و ضخیم دستبافت بافندگان محلی است. پاپوش آنها نیز یک جفت…

از نظر سفرنامه‌نویس غربی، ایرانی با هرگونه اثاثیه‌ای که بتوان به‌عنوان نشیمن از آن استفاده کرد «بیگانه» است. این «نادانی» و « نابلد بودن» ایرانی است که باعث شده است وی به ناچار از قالی برای نشستن به جای مبل یا صندلی استفاده کند. گردشگر غربی به‌دلیل عدم آگاهی از عوامل فرهنگی یا به‌طور کلی پیشینه آداب رسوم ایرانیان که در نحوه و جای نشستن آنان روی زمین تاثیرگذار است، این‌گونه قضاوت می‌کند.

میرزا محمدعلی محلاتی (حاج سیاح ۱۲۱۵خورشیدی - ۱۳۰۴خورشیدی) فعال سیاسی مشروطه و سفرنامه‌‌نویس بود. حمید سیاح در مقدمه کتاب «دوره خوف و وحشت» پدرش را این‌‌گونه معرفی می‌‌کند: «پدرم حاج محمدعلی سیاح محلاتی، فرزند مرحوم حاج محمدرضا، در خانواده‌‌ای دوستدار علم و ادب به دنیا آمد و در عنفوان جوانی برای تحصیل علوم متداول آن زمان به تهران و بعد با کمک مالی عموی خود به عتبات مقدسه مسافرت کرده و از محضر دانشمندان و علمای عصر خویش بهره‌‌مند شد. در مراکز علمی نجف و کربلا، از ممالک مختلف، از جمله قفقازیه و…

ارشاد الزراعه یکی از مهم‌ترین آثاری است که تا به حال در زبان پارسی پیرامون کشاورزی از قرون گذشته ایران به یادگار مانده است. این کتاب نوشته قاسم ابن یوسف ابونصری هروی است که حدود سال ۹۲۱ ه.ق یعنی در اوایل سلطنت پادشاهان صفوی برای راهنمایی کسانی که مایل بودند به کشاورزی و باغبانی اشتغال ورزند، تالیف شده است و روش کشت و زرع و شناخت زندگی گیاهان و درختان را آموزش می‌‌دهد. مولف کتاب در اثرش مکررا به گفته‌های جالینوس و افلاطون استناد می‌‌کند و همچنین نام برخی معاصران خود را در مقام منبع ذکر…

دنیای‌اقتصاد: عبدالله امیدوار مستندساز و از اولین جهانگردان معاصر ایرانی در ۸۹ سالگی در کشور شیلی درگذشت. وی علاوه‌بر اینکه یکی از پیشگامان جهانگردی در کشورمان بود، در شیلی، کشوری که سال‌ها در آن زندگی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کرد، به‌عنوان نمادی از سینمای آن کشور معرفی شده است.

محسن ارتضایی، کارشناس مسائل غرب آسیا، در توییتی نوشت: آلون بن‌داوید، خبرنگار شبکه ۱۳ اسرائیل در مستند سفرنامه خود به عربستان‌سعودی که پخش آن به پایان رسیده است، به‌صورت رسمی دیدار محمد بن‌سلمان و نخست‌وزیر سابق اسرائیل در قصر جدید ولیعهد سعودی در شهر نئوم را تایید کرد و از ارتباطات واتس‌اپی بن‌سلمان با مقامات اسرائیلی پرده برداشت.

چکیده سفرنامه‌های ایرانیان هند، از نخستین و مهم‌ترین منابع در بررسی چگونگی مواجهه ایرانیان با تمدن جدید است. از نکات قابل تامل این سفرنامه‌ها، بازتاب جلوه‌هایی از تمدن جدید اروپایی قبل از شکست ایران در جنگ با روس‌هاست. براساس شواهد و قرائن موجود، سه‌سفرنامه «شگرفنامه ولایت»، «تحفه‌العالم» و «مسیر طالبی»، نخستین راویان نظام مشروطیت به زبان فارسی هستند که نوشته پیش‌رو به معرفی آنها پرداخته و با نگاهی به منشور کبیر به‌عنوان سرآغاز مشروطه انگلستان و بلکه جهان، درصدد پاسخ به این سوال است که…

گرچه براساس اسناد موجود نمی‌‌توان تاریخ دقیق ارتباط سیاسی ژاپن و ایران را تبارشناسی کرد، اما سفرنامه‌های موجود نشان می‌‌دهد ایرانیان پیش از عصر مشروطه با تحولات ژاپن آشنایی داشتند؛ ازجمله فردی به نام ابراهیم صحاف‌باشی که در پی سوداگری و فروش جواهرات نه از ایران که از سمت غرب راهی ژاپن شد و در سال ۱۳۱۵ق به بندر یوکوهاما رسید و بیست و یک روز در آنجا ماند. البته این سفر را باید سفر دوم او دانست؛ چون همان‌طور که در متن کتاب اشاره می‌‌کند، دو سال قبل از این هم سفری به ژاپن داشته است.

«اشتیاق زنان ایرانی به زر و زیور به حدی است که گمان می‌‌رود حتی زنی در ایران نتوان یافت که فاقد آن باشد. هر پیشه‌‌ور بینوایی نیز برای ایجاد محیط آرام در خانه خود ناگزیر است تن به محرومیت‌‌ها بدهد و چیزی از زر و گوهر برای زن خود فراهم آورد.

رسول جعفریان: تفریح با نسخه‌های خطی بیشتر از این زاویه که از گذشته آگاه شویم، برای بنده، به‌صورت یک عادت درآمده است. البته این گشت و گذار فواید بسیار دیگری هم دارد؛ به‌ویژه برای کسی که قصد ورود در تاریخ تفکر را دارد. درواقع امکان ندارد بدون آشنایی با مخطوطات در مسیر شناخت تاریخ تفکر ایرانی و اسلامی قدم برداشت. این در حالی است که سروکله زدن با نسخه‌های خطی، ما را در جریان بسیاری از افکار و اندیشه‌ها و همین‌طور بخش مهمی از تاریخ ذهنی و عملی گذشته بشر قرار می‌دهد. به عبارت دیگر در این متون با مسائلی روبه‌رو…

دنیای‌اقتصاد: «قزوین را شهری نیکو دیدم، بارویی (حصاری) حصین و کنگره بر آن نهاده و بازارهایی خوب. باغستان بسیار داشت بی‌دیوار و خار و هیچ مانعی از دخول در باغات نبود.» این جملات را از سفرنامه ناصر خسرو قبادیانی به قزوین وام می‌‌‌گیریم تا فضای‌هزار سال پیش این شهر را متصور شویم. فضایی که هنوز هم می‌توان رد آن را در گستره شهر زیبای امروزی جست، شهری درست در بیخ گوش تهران بزرگ که نمادی از اختلاط اقوامی است که در سده‌‌‌های پیشین از چهار راه فرهنگی آن گذشته‌‌‌اند. با وجود چنین پیشینه‌‌‌ای قزوین چندان که باید و…

همشهری آنلاین: سر نخ این روایت که شاه عباس صفوی از تهران بدش می‌آمد و تنها یک بار آنهم برای اولین و آخرین بار وارد تهران شد را باید در سفرنامه‌ «پیترو دلاواله» سفرنامه‌نویس مشهور ایتالیایی جست‌وجو کرد. او که سفرهای زیادی به ممالک خاورمیانه داشت، در سفرنامه‌اش از مهم‌ترین دلایل سفر خود به ایران نوشته است.

ایزابلا بیشاپ، سیاح انگلیسی کتابی دارد با عنوان «سفر بـه ایران و کردستان». او درفوریه۱۸۹۰ از مسیر بغداد به ایران وارد شد. بیشاپ پیش از سفر به ایران، به مناطق مختلفی از جهان همچون آمریکا و جزایر اطراف آن تا مالزی، ویتنام و ژاپن سفر کرده بود. اقامت وی در حدود ۱۰۰سال پیش در میان ایل بختیاری و اطلاعاتی که از شیوه زندگی، کوچ، اقتصاد و فعالیت‌‌های اجتماعی و سیاسی آنها ارائه داده، بر ارزش‎‌‌های این سفرنامه افزوده است؛ چنان‌‌که برای قوم‌‌شناسان یا مردم‌‌شناسان و پژوهشگران تاریخ اجتماعی ایران که…

انتشار سفرنامه‌های ژان شاردن و دیگر سیاحان در اروپا و معرفی زندگی خیال‌انگیز و باشکوه عصر صفویه، اروپاییان را تشویق می‌‌کرد تا به مشرق زمینِ افسانه‌ای سفر کنند. صادرات انواع پارچه‌های زربفت و ترمه و قالی، بین خواص اروپایی خریداران بسیار داشت. در دوران طلایی ملکه ویکتوریا، بازرگانان، فرش‌‌های فاخر فراهان‌‌ را از طریق استانبول به‌‌ اروپا می‌‌فرستادند.

یوشیدا ماساهارو (۱۹۲۱م.- ۱۸۵۲م.) از خاندانی سامورایی و اداری بود، در دانش و ادب چین پرورده شد، انگلیسی یاد گرفت، مدتی قضاوت کرد، به «حزب آزادی» پیوست و با سخنرانی‌ها و اشعاری که به لطافت گلدوزی روی کیمونو بود، نقش فعالی در مشروطه خواهی ژاپن ایفا کرد.

ماساجی اینووه، سیاح ژاپنی که در سال‌های سلطنت مظفرالدین‌شاه به تهران رسید، اولین مواجهه‌اش با آلودگی تهران را این‌گونه توصیف می‌کند: در خیابان‌های تهران خط‌آهن برای واگن اسبی کشیده‌اند و درشکه هم زیاد تردد دارد؛ اما شهر پر از گرد و خاک است که هم درشکه‌سواران و هم پیاده‌ها را آزار می‌دهد.

اغلب سیاحان غربی که از دوران صفویه تا اواخر قاجار به ایران می‌‌آمدند، درباره نوروز نوشته‌‌اند؛ درباره جشن و رسوم و شادمانی بیشتر و درباره مشکلات و بی‌‌پولی و خرج‌‌های نوروز کمتر. معلوم است که از بیرون دیده‌‌اند ماجرا را و مسحور زیبایی و فرحناکی ایام نوروز در ایران بوده‌‌اند و کمتر خبر داشته‌‌اند از درون خانه‌ها و حال دل نان‌‌آوران خانواده‌ها در برابر هزینه‌های نوروز. درباره خوشی‌‌های جشن نوروز «هاینریش کارل بروگش» آلمانی که در اواسط قاجاریه به ایران آمده بود در سفرنامه‌‌اش می‌‌نویسند: «کلمه…

دریانوردی در دریای مازندران قدمتی فراتر از دوره صفوی ندارد و در منابع تاریخی قبل از این دوره خبری از دریانوردی و کشتیرانی در این بزرگ‌ترین دریاچه دنیا وجود ندارد. پیترو دلاواله، سفیر و نماینده ویژه پادشاه اروپایی مامور در دربار شاه عباس صفوی در سفرنامه خود می نویسد: « کشتی‌های کوچکی بین استرآباد، بادکوبه، دمیرقاپو و کمی بالاتر هشترخان رفت و آمد می‌کنند و می‌توانند تا پل مرکزی فرخ‌آباد ساری پیش آیند و پهلو بگیرند. این وسایل را گرچه کشتی می‌نامند، ولی حتی از قایق‌های معمولی ونیزی (تارتان) نیز…

نقد و بررسی سفرنامه‌های فرنگستان ناصرالدین‌شاه با روش تحلیل گفتمان، تاثیر و تعاملات عناصر زبانی و فرازبانی را در این متن برما آشکار کرده و توانایی درک معانی پنهان در ورای واژه‌ها را برای خواننده فراهم می‌سازد.

«سراپا غرق جواهر بود و چنان‌که نشسته بود پیدا بود مرد زورمندی است که تقریبا چهل سال دارد و میلیون‌ها جواهر به خود بسته بود. تاجش و بازوبند چپش بسیار گرانبها بود. ریش سیاهش که زیباترین ریش‌های ایران بود تا به زانو می‌رسید. در پای تختش پسرانش صف کشیده بودند. دیگر هیچ‌کس در تالار نبود. دیگران همه در ده قدم فاصله در باغ صف کشیده و دست‌هایشان در آستین‌ها پنهان شده بود.{...} شاه به ما گفت که ما را مانند فرزندان خود دوست می‌دارد و آینده این را ثابت خواهد کرد. پس از آنکه محاسن هر یک از ما را به او…

به یقین می‌توان گفت با مبنا قرار دادن محتوای سه سفرنامه شاه به فرنگ ذائقه عمده فکری او متوجه تجلیات مادی غرب و جنبه‌های مفرح و لذت‌مآبانه آن بوده است. بخش‌هایی همچون باغ‌وحش، پارک، موزه، تماشاخانه، دختران زیبا، شبکه‌های ارتباطی، کارخانه‌های صنعتی و... عمده بحث‌های وی، راجع به غرب در سفرنامه‌هایش است که به کرات به این موارد اشاره کرده است. چنانچه بر این موضوع تاملی شود متوجه می‌شویم که این موارد نه‌تنها بیم و هراسی بر ادامه حکومت شاه در پی نداشت بلکه در صورت تحقق می‌توانست شکوهمندی قدرتش را بر…