فرصتی برای بازگشت نخبگان فناوری

لیدا ایاز: ایران قصد دارد از چالش پیش روی نخبگانی که با مشکل اقامت در آمریکا مواجه شده‌اند استفاده کند. فرصتی که قرار است طی آن به متخصصان و کارآفرینان از جمله در حوزه‌ آی‌تی که در خارج از ایران و به ویژه در آمریکا زندگی می‌کنند امکاناتی داده شود تا به‌صورت موقت یا دائمی به ایران بازگردند. به نظر می‌رسد دستور جدید ترامپ که البته با رای دادگاه‌های آمریکا اجرای آن تا حدودی بی‌اثر شده مسوولان ایرانی را بر آن داشته که به جبران عقب‌ماندگی و نادیده انگاشتن نقش نخبگان در صنعت تکنولوژی در سال‌های اخیر برآیند و درسی هم از کشورهای مشابه همچون چین، هند و روسیه بگیرند که در رقابت‌های استارت آپی و تولیدات نرم‌افزاری به واسطه نخبگان داخلی به طرز چشمگیری در دنیا موفق بوده‌اند.

دعوت از ایرانیان مقیم آمریکا

همزمان با شکل‌گیری کمپین‌های حمایت از نخبگان ایرانی که پس از اجرای دستور موقت رئیس‌جمهوری آمریکا با مشکل بازگشت به این کشور مواجه شدند، معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری ایران بیانیه‌ای صادر کرد و به ارائه اطلاعاتی از طرحی پرداخت که موسوم به همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیر مقیم است. مسوولان در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و بنیاد ملی نخبگان با همکاری ۴۰ دانشگاه، پژوهشگاه و مرکز علمی و فناوری برجسته کشور تصمیم گرفتند با هدف بهره‌گیری از ذخایر علمی دانشمندان و متخصصان ایرانی مقیم آمریکا و انتقال دانش، تجربه و ایده‌های فناورانه به کشور میزبان متخصصان و محققان ایرانی مقیم آمریکا شوند. براساس این تصمیم به نخبگان ایرانی مقیم خارج از کشور پیشنهادها و تسهیلاتی ارائه شده که از جمله آنها دریافت تسهیلات پسادکترا در ایران، گذراندن دوره‌های فرصت مطالعاتی، همکاری با استادان دانشگاهی، انجام سخنرانی و اجرای کارگاه‌های تخصصی، حمایت از طرح‌های فناورانه و اشتغال در شرکت‌های دانش بنیان است.

حمایت از فعالیت‌های فناورانه از مهم‌ترین تسهیلاتی است که قرار است به متخصصان و کارآفرینان ایرانی غیرمقیم ارائه شود و بر اساس آن از این افراد با سمت کارشناس، مشاور،‌ محقق بخش R&D یا مدیر در یکی از موسسات یا شرکت‌های شاخص علمی، فناوری، پژوهشی و صنعتی خارج از کشور حمایت می‌شود. مدل‌های دیگری در این بعد از حمایت پیش‌بینی شده که از جمله آنها اختصاص وام‌هایی تا مرز یک میلیارد ریال به متخصص یا کارآفرین برای هزینه‌های خرید تجهیزات، نیروی انسانی و هزینه اجاره محل طرح است. حمایت مالی دیگر نظیر تسهیل در روند دریافت تسهیلات از محل صندوق نوآوری و شکوفایی ‌در صورت تاسیس شرکت‌ دانش بنیان، تسهیل ارتباطات با مراکز مصرف‌کننده، پژوهشی و صنعتی، بهره‌مندی از معافیت مالیات بر درآمد، آزاد بودن نقل و انتقال ارز از خارج از کشور به پارک فناوری پردیس و برعکس از طریق شبکه بانکی، معافیت از هرگونه عوارض گمرکی ورود و صدور کالا و خدمات در چارچوب ماموریت‌های محول شده نیز از دیگر امکاناتی است که در چارچوب حمایت از متخصصان برای بازگشت پیش بینی شده است.

آمار بازگشت نخبگان

بازگشت متخصصان و نخبگان ایرانی غیر مقیم به ایران اما نشانه حضور دائمی آنها در کشور نیست چراکه داده‌هایی که از بازگشت آنها به کشور در نهادهای رصدکننده این آمار وجود دارد نشان می‌دهد که برخی از آنها به‌صورت موقت و محدود برای همکاری با ایران در رفت و آمد هستند که یکی از علت‌های اصلی این موضوع فشار مراکزی است که این متخصصان در آنها مشغول به کارند و برای انتقال اطلاعات و تکنولوژی با ممنوعیت مواجهند و این مساله هم باعث شده تا آنها در لیست رسمی متخصصان بازگشته به کشور جای نگیرند چراکه آنها در سفرهایی که اغلب حالت تفریحی به ایران دارد به انتقال دانش وفناوری به کشور کمک می‌کنند. به همین علت مراکز دارنده این آمارها در ایران سعی می‌کنند تا به‌طور رسمی اطلاعاتی را منتشر نکنند تا از مخاطرات احتمالی که می‌تواند مانع ادامه کار آنها در مراکز خارج از کشور شود، جلوگیری کنند.

اخیرا علی مرتضی بیرنگ، معاون امور بین‌الملل و تبادل فناوری معاونت علمی و فناوری اعلام کرد که پس از گذشت یک و نیم سال از اجراشدن این طرح در داخل ۲۴۰ نخبه که فارغ‌التحصیل ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا هستند به کشور بازگشته‌اند. او همچنین از درخواست نزدیک به ۱۲۵۰ نفر از متخصصان و نخبگان خارج از کشور برای همکاری با مراکز علمی داخل کشور خبر داد که در قالب سخنرانی‌های علمی تعریف شده است. به گفته این افراد با مذاکراتی که با دانشگاه‌های کشور داشته‌اند متعهد می‌شوند به‌عنوان استاد معین سالانه یک ماه را به تدریس در دانشگاه اختصاص دهند؛ بنابراین تعداد افرادی که در این طرح اعلام آمادگی کرده‌اند بیش از ۲۴۰نفری است که به کشور بازگشته‌اند و به‌صورت ثابت حضور دارند. بر اساس اعلام معاونت امور بین‌الملل و تبادل فناوری معاونت علمی و فناوری ۴۰ نفر از نخبگانی که به کشور بازگشته‌اند فارغ‌التحصیل ۱۰ دانشگاه برتر دنیا ازجمله هاروارد، ام‌آی‌تی، استنفورد، برکلی و ... از کشورهای آمریکا و کانادا هستند.

نرخ مهاجرت ایرانیان؛ 5/ 1 درصد

با وجود اینکه گفته می‌شود هرسال متخصصان و نخبگان فراوانی از ایران چه با داشتن تحصیلات تکمیلی و چه بدون آن جذب کشورهای توسعه یافته و دارای شرایط مناسب برای پیشرفت می‌شوند اما آمارهای رسمی و بین‌المللی می‌گوید هنوز زنگ خطر جدی برای ایران به‌صدا در نیامده است. براساس گزارش‌های معتبر بین‌المللی با موضوع مهاجرت و جابه‌جایی بین‌المللی افراد تحصیلکرده، داده‌ها و روندهای کلان مهاجرت در سطح دنیا حاکی از افزایش دو برابری مجموع مهاجران از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ است. در سال ۲۰۱۳، جمعا ۵/ ۲۳۱ میلیون نفر خارج از وطن خود زندگی می‌کردند که در این گزارش ایران جزو کشورهای اصلی مهاجر فرست دنیا محسوب نمی‌شود. در گزارش سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (۲۰۱۵) ایران جزو ۲۰ کشور اول و در گزارش بانک جهانی (۲۰۱۶) جزو ۳۰ کشور اول اعزام‌کننده مهاجر قرار ندارد. نرخ مهاجرت ایران به کل جمعیت به‌صورت تجمیعی ۵/ ۱ درصد تا سال ۲۰۱۳ بوده است که از میانگین جهانی ۲/ ۳ درصدی و اکثر کشورهای با وضعیت توسعه مشابه پایین‌تر است.

بر اساس آخرین گزارشOECD در مورد افراد ترک وطن کرده، مجموعا ۸۴۵ هزار نفر ایرانی مهاجر در کشورهای OECD وجود دارد که معادل ۵/ ۱ درصد از جمعیت کشور است که کمتر از نصف میانگین جهانی ۲/ ۳ درصدی و کمتر از یک‌سوم میانگین ۵ درصدی در کشورهای اروپایی است. درخصوص مهاجران ایرانی به کشورهای OECD، می‎توان گفت بیش از ۶۰ درصد به کشورهای انگلیسی‌زبانِ آمریکا، کانادا، انگلیس و استرالیا مهاجرت کرده‎اند که بیشترین سهم آن با ۳۵ درصد در کشور آمریکا زندگی می‎کنند. براساس گزارش بین‌المللی مهاجرت سازمان ملل (۲۰۱۵) تا سال ۲۰۱۳ در مجموع اکثریت مهاجران ایرانی به کشورهای آمریکا، آلمان، کانادا، انگلیس و سوئد عزیمت کرده‎اند. در نهایت از منظر نرخ و میزان کلی مهاجرت، ایران طبق هیچ گزارش معتبر بین‌المللی جزو کشورهای با نرخ بالای مهاجر فرست محسوب نمی‌شود و نرخ مهاجرت کشور در مقایسه با میانگین ۲/ ۳ درصدی جهانی پایین‌تر و کمتر از نصف آن است. در سال ۲۰۱۵، رتبه کشور از نظر تعداد مهاجر ارسالی، پنجاه و چهارم دنیا است.

طبق آمار و اطلاعات موسسه مشاوره بین‌المللی آموزش و قوانین، تعداد دانشجویان بین‌المللی از ۳/ ۱ میلیون در سال ۱۹۹۰ به ۵میلیون دانشجو در سال ۲۰۱۴ رسیده است و ایران جزو کشورهای با تعداد بالای اعزام ‌کننده دانشجو به کشورهای پیشرفته محسوب نمی‌شود. چین، روسیه، کره‌جنوبی و هند چهار کشور اول ارسال‌کننده دانشجو به کشورهای توسعه ‎یافته هستند (OECD, ۲۱۰۵). نکته قابل‌توجه حضور عربستان سعودی بین کشورهای فرستنده دانشجو به کشورهای OECD است. رشد ۲۱۸درصدی دانشجویان این کشور نسبت به سال ۲۰۱۲ می‌تواند نشان‌‎دهنده سیاست این کشور برای اعزام دانشجو به خارج از کشور باشد. ایران با داشتن ۳۲۷۵۸ دانشجو در کشورهایOECD در میان ۱۰ کشور برتر فرستنده دانشجو قرار ندارد. طبق گزارش مشترک سازمان ملل و OECD ایران با حضور در پایین‌ترین سطح طبقه بندی جهانی از نظر این شاخص، در زمره کشورهایی است که نرخ مهاجرت افراد تحصیلکرده به کل جمعیت تحصیلکرده در آن، در طبقه کمتر از ۵درصد قرار دارد. ایران با اعزام ۹۶۰۰ دانشجو به کشور آمریکا، رتبه ۲۸ (از ۹۱ شهر عمده) و ۱۹ (از ۷۴ کشور مورد بررسی) اعزام دانشجو به آمریکا را به خود اختصاص داده‌اند که از نظر تعداد کل، دانشجویان ایرانی تقریبا ۷/ ۰ درصد از تعداد کل دانشجویان بین‌المللی وارد شده به آمریکا در بازه زمانی ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۱ را تشکیل می‌دهند.

ایران شریک علمی آمریکا

آمار پایگاه Times Higher Education نشان می‌دهد ایران سی‌وششمین شریک علمی آمریکا در جهان محسوب می‌شود. دستور دونالد ترامپ برای مدتی محققان ایرانی و آمریکایی را در بهت و سردرگمی بزرگی فرو برد. به گزارش ایسنا، آمارهای منتشرشده از میزان فعالیت‌های علمی بین ایران و آمریکا نشان می‌دهد که این فعالیت‌ها در فاصله سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ رشد قابل توجهی داشته و خروجی‌ همکاری محققان ایرانی و آمریکایی بسیار قابل توجه بوده است؛ به‌طوری که بیش از ۸۸۰۰ مقاله علمی در این مدت منتشر شده که تنها ۲۸ مقاله کمتر از تعداد مقاله‌های مشترک بین آمریکا و جمهوری ایرلند است. این تعداد نسبت به سال‌های قبل از ۲۰۱۱ بیش از ۶۱ درصد افزایش یافته است.

کیفیت مقالات تولیدی مشترک بین ایران و آمریکا به حدی است که میزان ارجاعات و استفاده از آنها از مقالات اختصاصی هر دو کشور و از میزان میانگین جهانی ارجاعات به تحقیق‌ها بیشتر است. در حال حاضر میانگین ارجاعات مقالات مشترک حدود ۸۴/ ۱ است، در حالی که این تعداد برای مقالات اختصاصی آمریکایی و ایرانی به ترتیب ۴۶/ ۱ و ۸۴/ ۰ است. میانگین جهانی این رقم برابر با یک است. در نمودار بالا میزان همکاری‌های علمی و مقالات چاپ‌شده بین دو کشور بر حسب درصد و به تفکیک حوزه ارائه شده است.