طالبان؛ دروازه ورود ایران به سازمان شانگهای

به گزارش اقتصادنیوز، نشست آتی سران کشورهای عضو سازمان همکاری های شانگهای در شهر دوشنبه طی هفته آینده در شرایطی برگزار می شود که سقوط دولت در افغانستان مسائل و توازن قوا را در آسیای جنوب و شرق آسیا تحت تاثیر خود قرار داده است. در این میان به نظر می‌رسد بررسی عضویت ایران در این سازمان از جمله مسائل کلیدی است که احتمالا در این نشست مطرح خواهد شد.

جیمز دورسی، تحلیلگر مسائل منطقه ای، با انتشار یادداشتی در پایگاه تحلیلی رسپانسیبل استیتکرفت با عنوان «خواستِ ایران برای ورود به سازمان همکاری‌های شانگهای به رهبری چین» استدلال کرده ظهور طالبان در افغانستان نقش مستقیمی در بررسی این خواسته تهران بازی خواهد کرد.

کودتای دیپلماتیک در پیش؟

به نظر می‌رسد تصرف افغانستان به دست نیروهای طالبان ممکن است این فرصت را برای ایران فراهم کند تا از  انزوای بین‌المللی خود بکاهد. دست‌کم، این همان چیزی است که زمانی که رهبران سازمان همکاری‌های شانگهای (SCO) طی هفته آینده در تاجیکستان گرد هم می آیند، جمهوری اسلامی بدان امیدوار است.

عضویت در این سازمان به رهبری چین، با اجماع عمومی اعضا که روسیه، هند، پاکستان، قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان را نیز شامل می شود، صورت می‌گیرد. ایران به خلاف رقبای عرب خود در خلیج فارس، مدت‌هاست که مقام ناظر در سازمان را دارد.

تاکنون کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس فاصله خود را با این ائتلاف منطقه‌ای تحت سلطه چین، که برای مقابله با تروریسم، تجزیه‌طلبی و افراط‌گرایی ایجاد شده، حفظ کرده‌اند، تا باعث تحریک ایالات متحده به عنوان اصلی‌ترین متحد امنیتی خود نشوند.

پذیرش درخواست ایران، نوعی کودتای دیپلماتیک برای تهران و رئیس‌جمهور محافظه‌کارش محسوب می‌شود. انتظار می‌رود ابراهیم رئیسی، که طرفدار برقراری روابط نزدیک‌تری با چین و روسیه است، پس از تصدی کرسی ریاست دولت در ماه گذشته، با حضور در اجلاس سازمان همکاری شانگهای در شهر دوشنبه، برای اولین بار در این مقام در صحنه بین‌المللی ظاهر شود.

تردید در خوشبینی‌ها

مقامات ایرانی امیدوارند –و شاید بیش از حد خوشبین‌اند- عضویت در سازمان همکاری‌های شانگهای به یاری آن‌ها در مقابله با تأثیر تحریم‌های شدید آمریکا بیاید. علی اکبر ولایتی، مشاور امور بین‌الملل رهبری، به دولت رئیسی توصیه کرده به شرق -چین، روسیه و هند- نگاه کند و اظهار داشته آن‌ها می‌توانند «به پیشرفت اقتصاد ما کمک کنند».

با این حال، هنوز مسلم نیست که حتی عضویت در این سازمان باعث کاهش انزوای بین‌المللی ایران و یا بهبود روابط فعلی ایران با دیگر کشورهای عضو باشد. به عنوان نمونه چنان‌چه عربستان‌سعودی و امارات‌متحده‌عربی در پی کاهش تعهدات آمریکا نسبت به امنیت آن‌ها به دنبال روابط گرم‌تری با اعضای سازمان همکاری‌ها باشند، شاید  عضویت ایران وتو شود. انتظار می‌رود که سازمان همکاری‌های شانگهای در اجلاس دوشنبه خود به عربستان سعودی و مصر جایگاه طرف گفتگو بدهد.

اطمینان کشورهای حاشیه خلیج فارس به قابلیت‌های ایالات متحده، به عنوان ضامن امنیت این کشورها، متزلزل شده است. نگرانی‌های مذکور با خروج آشفته آمریکا از افغانستان و نیز خارج کردن پیشرفته‌ترین سامانه‌های دفاع موشکی آمریکا –سامانه ضدموشکی تاد و باتری‌های پاتریوت -از عربستان سعودی در حالی که حوثی های یمن کماکان با موفقیت به اهدافی در این کشور حمله می‌کنند، فزونی یافته است.

تغییر در توازن روابط

درگذشته، چین و روسیه تمایلی به پذیرش عضویت کامل ایران نداشتند، چرا که نمی‌خواستند تعادل روابط خود را با ایران و مخالفانش به هم بزنند. در پی آن چه در افغانستان گذشت، ممکن است سیاست‌گذاران تصور کنند که پروسه دوساله پذیرش به آن‌ها زمان می‌دهد تا از به هم خوردن برنامه‌ها جلوگیری کنند.

ابتدا در اواخر ماه مه، و به دنبال گمانه‌های حتمی از احتمال پیروزی، تاجیکستان موافق خود را با عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای به طور علنی اعلام کرد. به گفته نظام‌الدین زاهدف، سفیر تاجیکستان در ایران در یک کنفرانس خبری در تهران عضویت ایران در سازمان شانگهای، در صورت آمادگی دیگر اعضا مورد قبول تاجیکستان است. این در حالی است که در گذشته تاجیکستان با عضویت ایران مخالف بود و ایران را متهم می‌کرد که از شورشیان اسلام‌گرا در این کشور حمایت می‌کند.

اظهارات زاهدف با گزارش‌هایی در رسانه‌های روسی پشتیبانی شد. بختیار خاکیموف، نماینده روسیه در امور سازمان همکاری‌های شانگهای گفته: « تردیدی نیست که یک توافق کلی در این باب وجود دارد». آدلان مارگوف، تحلیل‌گر روسی خاطرنشان کرده «سازمان همکاری‌های شانگهای بستری برای بحث در مورد مشکلات منطقه‌ای است و ایران هم کشوری در منطقه است که گفت‌وگو بر سر مشکلات و جستجوی راه حل‌ها با آن اهمیت بالایی دارد».

اختلاف بر سر حکومت طالبان

حمایت تاجیکستان و روسیه از عضویت ایران پرسش‌های قابل اعتنایی را در مورد اختلافات احتمالی درون سازمان همکاری‌های شانگهای در برخورد با طالبان ایجاد کرده است. ایران و تاجیکستان، برخلاف روسیه و چین که رفتار طالبان را از زمان سقوط کابل ستوده‌اند، نگرش سخت‌تر و انتقادی‌تری را اتخاذ کرده‌اند. 

با این وجود، روسیه طی  هفته‌های اخیر مانورهای نظامی مشترکی با تاجیکستان و ازبکستان در نزدیکی مرز تاجیکستان و افغانستان برگزار کرده است. روسیه هم‌چنین قول داد با تأمین تسلیحات و ارائه آموزش تاجیکستان را تقویت کند.

گفته می‌شود که تاجیکستان از مبارزان تاجیک در دره پنجشیر در شمال افغانستان، که هفته گذشته اولین دور جنگ علیه طالبان را از آغاز کرد، حمایت می‌کند. هنوز مشخص نیست که آیا این نیروها پس از شکست اولیه قادر به تجدید قوا خواهند بود یا خیر. تاجیک‌ها تقریباً یک چهارم جمعیت افغانستان را تشکیل می‌دهند.

همین تازگی، امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان، برای سومین بار جایزه ملی تاجیکستان را به دو تاجیک افغان‌تبار، احمدشاه مسعود و برهان‌الدین ربانی، رئیس‌جمهور سابق ، به دلیل مشارکت در پایان دادن به جنگ ویران‌گر داخلی در این کشور آسیای مرکزی در دهه 1990  اهدا کرد. تاجیکستان و ایران در ماه آوریل توافق کردند که یک کمیته دفاعی نظامی مشترک ایجاد کنند که همکاری‌های امنیتی و ضدتروریسم را تقویت کند.

اخیرا ایران پس از آن‌که طالبان جایی را برای شیعیان هزاره در دولت موقت جدیدش در نظر نگرفت، لحن خود را در مورد افغانستان تغییر داد. هزاره‌ها، که 20 درصد جمعیت افغانستان را تشکیل می‌دهند، علیرغم تسامح طالبان در برابر برگزاری بزرگداشت روز عاشورا، به شدت نسبت به سرکوب توسط طالبان در هراس هستند.

علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، طالبان را به دلیل «نادیده گرفتن نیاز به دولت فراگیر، مداخله خارجی و استفاده از ابزارهای نظامی به جای گفت‌وگو در جهت برآوردن خواسته‌های گروه های قومی و اجتماعی مختلف که دغدغه اصلی دوستان مردم افغانستان است» مورد شماتت قرار داده است. اشاره شمخانی به حمایت پاکستان از طالبان در نبرد پنجشیر بود.

پنجره دوساله

حامیان عضویت ایران ممکن است تصور کنند که تا زمانی که پرونده درخواست عضویت ایران روند خود را طی کند، امور در افغانستان حل‌وفصل خواهد شد و افغانستان در مسیر بازسازی قرار خواهد گرفت. شاید اوضاع بدین منوال پیش رود. با این وجود، ممکن است شرایط به عکس این پیش رود و  افغانستان که درگیر منازعات داخلی شود و حکومت قادر به کنترل ستیزه‌جویانی نباشد که در درون خاک این کشور مشغول به فعالیتند.

در هر صورت ممکن است سازمان همکاری‌های شانگهای بخواهد ایران را تحت لوای خود داشته باشد تا اطمینان حاصل شود که همه همسایگان افغانستان -و هم‌چنین روسیه و هند به عنوان قدرت‌های منطقه‌ای- دور یک میز نشسته باشند. به عقیده مارگوف «درست مانند دیگر کشورهای منطقه - (ما باید) با ایران دور یک میز بنشینیم و از آن به عنوان مهمان خارجی نام نبریم».