قیام شیخ محمد خیابانی چون بسیاری از نهضت‌های دوره معاصر ایران با شکست روبه‌رو شد و با مرگ رهبر قیام روبه خاموشی نهاد؛ گرچه اثرات آن بر جای ماند و در حوادث بعدی تاریخ ایران نقش خود را ایفا کرد. علل شکست نهضت خیابانی چه بود و چه شد که خیابانی به‌رغم تمام آینده‌نگری و تیزهوشی‌ای که بنا به گفته کسروی داشت نتوانست بر موانع غلبه و از شکست نهضتش جلوگیری کند؟ مطمئنا در عدم موفقیت نهضت خیابانی نه یک علت واحد بلکه مجموعه‌ای از عوامل موثر بوده‌اند. احمد کسروی علت شکست خیابانی را تکروی و نداشتن برنامه مشخص می‌داند و در این باره می‌نویسد: «خیابانی این کار را تنها با دست خود می‌خواست و کسی را با خود به همبازی نمی‌پذیرفت.

دنیای اقتصاد: نظام پرداخت براتی یکی از شیوه‌های رایج پرداخت در دوره قاجار به شمار می‌آید. این شیوه فعالیت اقتصادی به‌دلیل رابطه تنگاتنگی که با نظام مالیاتی از یکسو و با نهادهای مختلف دیگر از جمله خدمات مربوط به مالیه و جنگ از سوی دیگر داشته به یکی از مهم‌ترین روش‌های پرداخت در سیستم تجاری و دیوانی دست‌کم در دوره قاجار تبدیل شده بود. برات‌های تجاری حجم بسیار وسیعی را در این دوره شامل می‌شدند اما دسته دیگری از برات‌ها نیز برات‌های دیوانی بود که در سایه برات‌های تجاری و اهمیت آنها کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.

22 شهریور ماه 1299 شیخ‌محمد خیابانی، مبارز بزرگ دوران مشروطه پس از درگیری با قزاق‌ها در خانه یکی از دوستانش در تبریز کشته شد. خیابانی سال 1256 ش. در خامنه ـ‌ از توابع تبریزـ متولد شد. او پس از چند سال کار و تحصیل مقدماتی در روسیه که محل اقامت پدرش بود به تبریز بازگشت و به تحصیل علوم دینی پرداخت. وی علاوه بر فقه و اصول، ادبیات عرب را فراگرفت و به کسوت روحانیت درآمد. مدتی امام جماعت مسجد جامع تبریز شد و سپس به دوره دوم مجلس شورای ملی که در آبان 1288 آغاز به‌کار کرد، راه یافت. خیابانی اگرچه در مجلس دوم در جناح نمایندگان فرقه دموکرات ایران قرار داشت و در نطق‌های روزانه خود در جریان قیام بارها دموکرات‌ها را نیروهای پیشاهنگ ترقی و تجدد در دوره پانزده ساله پس از نهضت مشروطیت ایران می‌خواند، اما رسما عضو آن…

13 سپتامبر سال 490 پیش از میلادیکی از نبردهای بزرگ و مهم دنیای باستان در محلی به نام دشت ماراتن بین ارتش ایران هخامنشی و یونانیان به وقوع پیوست. در این نبرد ماشین جنگی هخامنشی که از زمان تاسیس این دولت به‌دست کورش بزرگ در هیچ نبردی شکست نخورده بود، متوقف و ناکام شد. به نوشته هرودوت، مورخ یونانی، در آغاز نبرد پارسیان موفق به پس زدن یونانیان در وسط سپاه شدند؛ ولی قسمت راست و چپ سپاه یونان به کمک قوای میانی آمدند و سپاه پارسیان را به طرف کشتی‌های خود عقب راندند. در این حال یونانیان موفق به نابودی یا گرفتن ۷ کشتی از جمع کلی ۶۰۰ کشتی پارسیان شدند و پارسیان با باقیمانده کشتی‌های خود به دریا گریختند.

خیابانی نهضت خویش را اگرچه از آذربایجان آغاز کرد اما آن را نهضتی ملی و سراسری خواند و به‌طور مستمر بر چشم‌اندازهای ملی قیام پای فشرد و در دوره حیات جنبش بر این اصل کلی وفادار ماند. در تایید این گفتار می‌توان به شماری از نطق‌های او اشاره کرد. او در بسیاری از سخنرانی‌هایش اعلام کرد که قیام منحصر به تبریز نبوده، بلکه آزادی تمام ایران را می‌خواهد. وی در بخشی از سخنرانی خود در 18 اردیبهشت 1299 نیز اینچنین گفته است: «این دفعه آزادیخواهان آذربایجان یا آزادی و استقلال ایران را تامین خواهند کرد یا عرصه این مملکت را مبدل به یک دریای خون ساخته و خودشان نیز در این دریا غرق خواهند شد.

مجاهدان تبریز از طیف‌های گوناگون اجتماعی تشکیل می‌شدند. اما بیشتر آنها از قشرهای فرودست جامعه بودند. بنا بر آمار نمونه‌ای، بیش از نیمی از آنها را می‌شود در زمره پیشه وران و اصناف یا دکان‌داران کوچک دانست. تعدادی از لوطیان هم به مجاهدان پیوستند که بسیاری از آنان پیشه ور و دکان دار بودند یا با این قشرها ارتباط خانوادگی داشتند. چند روستایی و اجاره دار باغ یا افرادایلاتی نیز به مجاهدان پیوستند، اما تعداد آنها چشمگیر نبود. اگر مجاهدان تبریز را به‌صورت پدیده‌ای اجتماعی در نظر بگیریم، می‌توانیم بگوییم که این پدیده اساسا شهری بود.

خیابانی در سال 1295 دوستان آزادی‌خواه و مبارزش را - که اغلب «دموکرات» نامیده می‌شدند - گردآورد و کمیته‌ای تشکیل داد. سپس همه نمایندگان دموکرات و آزادیخواه را از سراسر آذربایجان به تبریز دعوت کرد که نتیجه آن برگزاری یک همایش بزرگ بود. در این همایش استانی، 480 نفر شرکت داشتند. تشکیلات فرقه دموکرات که پنج سال پیش تعطیل شده بود، دوباره تاسیس شد. در جریان این کنفرانس، انتشار روزنامه «تجدد»، ارگان تشکیلات دموکرات، مورد تصویب قرار گرفت و خیابانی مدیرمسوول و صاحب امتیاز روزنامه شد. نخستین شماره تجدد در بیستم فروردین ماه 1296 (8 رجب 1335) انتشار یافت.

با توجه به اینکه مبارزه با قرارداد 1919 در آن زمان دلیل یا دستاویز مشروع برای هر اقدامی بر ضددولت تلقی می‏شد همین که خیابانی و یارانش این موضوع را دلیل و حتی دستاویز قیام خود نکرده بودند، بسیار درخور توجه است. به‌ویژه آنکه حتی‏ پس از افتادن دولت وثوق‌الدوله در مرداد 1299 و ایجاد این حس عمومی که کابینه مشیرالدوله قرارداد مزبور را تایید نخواهد کرد، قیامیان آذربایجان نه در این باره چیزی‏ گفتند و نه روش خود را در برابر دولت تغییر دادند.

منبع: قیام شیخ‌محمد خیابانی، تالیف احمد کسروی، با مقدمه محمدعلی همایون کاتوزیان