سودآوری در شیب منفی

این افت چشمگیر، حاشیه سود خالص را نیز از بازه ۴۰ تا ۵۰ درصد به ۲ تا ۲۲ درصد کاهش داده که زنگ خطری جدی برای این صنعت استراتژیک به شمار می‌‌رود. عوامل متعددی در این روند نزولی سودآوری نقش داشته‌‌اند. از یک سو قیمت جهانی متانول با افت محسوسی مواجه شده و از سطوح بالای ۴۰۰ دلار به محدوده ۲۸۰ تا ۳۰۰ دلار در هر تن رسیده است. از سوی دیگر، افزایش نرخ خوراک گازی مطابق مصوبات دولت در سال‌های اخیر، فشار مضاعفی بر هزینه‌های تولید وارد کرده است. این شرایط، صنعتی را که می‌تواند پیشران اقتصاد غیرنفتی کشور باشد با چالش‌‌های جدی مواجه ساخته است.

 طلای مایع پتروشیمی یا ثروت پنهان اقتصاد ایران در بحبوحه تحریم‌ها: متانول به عنوان ساده‌‌ترین عضو خانواده الکل‌‌ها، یکی از محصولات کلیدی صنعت پتروشیمی کشور ما محسوب می‌شود که در روزگار تحریم، نقشی بی‌‌بدیل در صادرات غیرنفتی و ارزآوری ایفا کرده است. کشور ما با بهره‌‌مندی از ذخایر عظیم گازی، مزیتی انکارناپذیر در تولید این محصول داشته و در زمره بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان جهانی متانول قرار دارد. ظرفیت تولید متانول ایران طی سال‌های گذشته رشدی خیره‌‌کننده داشته و از ۸۴ هزار تن در سال ۱۳۷۵ به بیش از ۱۶ میلیون تن در سال ۱۴۰۳ افزایش یافته است. این رشد چشمگیر، حاصل سرمایه‌‌گذاری‌‌های کلان در شرکت‌هایی همچون پتروشیمی زاگرس، فن‌‌آوران و خارک بوده که به عنوان سه شرکت بورسی فعال در این حوزه، بخش عمده‌‌ای از تولید متانول کشور را بر عهده دارند.

وابستگی به بازار چین: آنچه آینده صنعت متانول را نگران‌‌کننده می‌‌سازد، وابستگی شدید به بازار چین است. بررسی‌‌های سال‌های ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ نشان می‌دهد حدود ۸۵ درصد متانول صادراتی کشور ما به مقصد چین بارگیری می‌شود؛ کشوری که با سهم ۳۱ درصدی از واردات جهانی متانول، بزرگ‌ترین واردکننده این محصول است. این وابستگی، آسیب‌‌پذیری صنعت متانول ما را در برابر نوسانات اقتصادی و سیاسی افزایش داده و در سال‌های اخیر با کندی رشد اقتصادی چین، این مساله نمود بیشتری پیدا کرده است.

از سوی دیگر، خام‌‌فروشی متانول چالشی اساسی است که ارزش افزوده این صنعت را محدود کرده است. در شرایطی که کشورهای دیگر با بهره‌‌گیری از فناوری‌‌های پیشرفته، متانول را به محصولاتی با ارزش افزوده بالاتر تبدیل می‌‌کنند، متاسفانه هنوز بخش عمده متانول تولیدی کشور ما به صورت خام به فروش می‌‌رسد و سهم ایران از ارزش افزوده حاصل از تبدیل متانول به محصولات نهایی بسیار ناچیز است.

 کشمکش دائمی بر سر تامین خوراک و بحران قیمت‌‌گذاری گاز:معضل ناترازی در ذخایر گازی کشور، ضربه‌‌ای سخت بر پیکره صنعت متانول وارد کرده است. شرکت‌های پتروشیمی در فصول سرد سال با قطعی گاز (خوراک) مواجه می‌شوند و نمی‌توانند به اندازه ظرفیت اسمی خود تولید کنند. در دو زمستان گذشته، این مساله به‌‌ویژه برای شرکت‌هایی مانند پتروشیمی زاگرس و فن‌‌آوران که از گاز طبیعی به عنوان خوراک استفاده می‌‌کنند، چالش‌‌برانگیزتر بوده است. بررسی‌‌ها نشان می‌دهد نسبت تولید به ظرفیت اسمی در این شرکت‌ها با نوسانات قابل توجهی همراه بوده که بیانگر عدم استمرار در تامین خوراک است.

فرمول قیمت‌‌گذاری گاز نیز به عنوان یکی از موانع اصلی سودآوری صنعت متانول شناخته می‌شود. مطابق فرمول مصوب سال ۱۳۹۴، قیمت گاز با استفاده از چهار هاب جهانی (دو  هاب واردکننده و دو هاب تولیدکننده) محاسبه می‌شود که این امر سبب افزایش قیمت گاز به سطحی بالاتر از قیمت منطقه‌‌ای شده است. این در حالی است که کشور ما با برخورداری از ذخایر غنی گازی، باید از مزیت رقابتی در تولید محصولات گازپایه برخوردار باشد.

 راهبرد ملی تکمیل زنجیره ارزش متانول : تکمیل زنجیره ارزش متانول و حرکت به سمت تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر، راهکاری اساسی برای مقابله با چالش‌‌های سودآوری صنعت متانول کشور است. نگاهی به عملکرد دوسال گذشته و برنامه‌های در دست اجرا نشان می‌دهد که طرح‌های تبدیل متانول به الفین (MTO/MTP)  و سپس به پلی‌‌اتیلن و پلی‌‌پروپیلن، نه تنها ارزش افزوده قابل توجهی ایجاد می‌‌کند، بلکه کشور را از خام‌‌فروشی متانول رها می‌‌سازد. برآوردهای اقتصادی سال ۱۴۰۳ نشان داد که ارزش افزوده حاصل از تبدیل متانول به محصولات پلیمری، بیش از دو برابر ارزش متانول خام است.مجموع طرح‌های توسعه زنجیره تولید متانول در کشور با ظرفیت بیش از ۲۰ میلیون تن، می‌تواند تحولی شگرف در صنعت پتروشیمی ایجاد کند.

علاوه بر توسعه زنجیره ارزش، ضروری است سیاست‌های حمایتی دولت نیز در راستای تقویت صنایع پایین‌‌دستی متانول بازنگری شود. مشوق‌‌های مالیاتی، تخفیفات خوراک، تسهیلات کم‌‌بهره و حمایت از انتقال فناوری‌‌های پیشرفته، می‌تواند انگیزه لازم برای سرمایه‌‌گذاری در این بخش را فراهم آورد. تجربه دوسال گذشته نشان داده که مصوبات حمایتی دولت می‌تواند نقش موثری در بهبود وضعیت این صنعت داشته باشد.

طلوع دوباره صنعت متانول؛ رویای دست‌‌یافتنی یا سراب اقتصادی: با وجود چالش‌‌های بزرگ صنعت متانول کشور در سال‌های اخیر، شواهد و قرائن نشان می‌دهد که با اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه، این صنعت می‌تواند از بحران فعلی عبور کرده و به جایگاه شایسته خود در اقتصاد ملی و بازارهای جهانی دست یابد. تجربه جهانی نشان داده که کشورهایی نظیر عربستان سعودی با سرمایه‌‌گذاری در صنایع پایین‌‌دستی پتروشیمی، توانسته‌‌اند ضمن متنوع‌‌سازی اقتصاد خود، ارزش افزوده قابل توجهی ایجاد کنند.

تقویت دیپلماسی اقتصادی برای متنوع‌‌سازی بازارهای صادراتی، حمایت از فعالیت‌‌های تحقیق و توسعه در زمینه فرآوری متانول، تامین پایدار خوراک پتروشیمی‌‌ها و اصلاح نظام قیمت‌‌گذاری گاز، از جمله اقداماتی است که می‌تواند به بهبود وضعیت صنعت متانول کشور کمک کند. همچنین توسعه همکاری‌‌های بین‌المللی با شرکت‌های صاحب فناوری، می‌تواند به ارتقای سطح فناوری صنعت پتروشیمی کشور بینجامد. در پایان باید تاکید کرد که صنعت متانول کشور با وجود همه چالش‌‌ها، همچنان از مزیت‌‌های رقابتی قابل توجهی برخوردار است و اصلاح مسیر فعلی، نیازمند همکاری و هماهنگی میان دولت، شرکت‌های پتروشیمی و سایر ذی‌‌نفعان است.