چالش ناترازی در زمستان چگونه بر مجتمعهای پتروشیمی اثر میگذارد؟
دور باطل سرکوب قیمت
نگاهی به تاریخچه صنعت گاز ایران نشان میدهد که همواره بر صادرات گاز خام تمرکز شده، بدون آنکه به ظرفیتهای واقعی تولید و نیازهای داخلی توجه کافی شود. این رویکرد شبیه فروش نفت خام است؛ صادرات ماده اولیهای که میتوانست در داخل به محصولات با ارزشافزوده بالاتر تبدیل شود. در حالی که کشورهایی مانند قطر با تولید LNG توانستهاند به بازارهای جهانی دسترسی پیدا کنند، ایران همچنان درگیر قراردادهای منطقهای با قیمتهای پایین است. ایجاد مزیت نسبی از مسیر توسعه صنعت LNG یکی از مسیرهایی است که امکان آن همچنان پیشروی کشور است. در عین حال توسعه بخش گاز و سپس تزریق منابع جدید به بخش اثرگذاری نظیر پتروشیمی دیگر موضوعی است که کارشناسان بر ضرورت توجه به آن تاکید دارند. مشکل اصلی زمانی آشکار میشود که به آمار نیروگاهها نگاه میکنیم. کمبود گاز در این بخش، نهتنها به قطعی برق در تابستان منجر میشود، بلکه صنایع را نیز با چالش جدی مواجه میکند؛ چالشی که دست کم در دو فصل تابستان و پاییز، چیزی قریب به ۷میلیارد دلار زیان به واحدهای صنعتی کشور وارد کرده است.
از لنز صنایع پتروشیمی
مرور اخبار مرتبط با ناترازی نشان میدهد فقط صنایع کوچک، SMEها و واحدهای کارخانهای نیست که با چالش روبهرو شدهاند؛ صنایع پتروشیمی هم از این وضعیت بهشدت متضرر شدهاند. در حالی که این صنعت میتواند ارزشافزوده چند برابری ایجاد کند، به دلیل اولویتبندی نادرست در تخصیص گاز، از ظرفیت کامل خود استفاده نمیکند؛ این یعنی از دست دادن فرصتهای شغلی و درآمدهای ارزی قابلتوجه.
راهحل این معضل، بازنگری اساسی در استراتژی گازی کشور است. برخی از کارشناسان بهجد معتقدند باید از نگاه صادراتمحور به سمت توسعهمحور حرکت کرد. اولویت اول، چه در بخش نیروگاهی و چه در صنایع پتروشیمی، باید تامین نیاز داخلی باشد. صادرات باید به مازاد تولید محدود شود و آن هم نه به شکل گاز خام، بلکه در قالب محصولات با ارزشافزوده بالاتر مانند برق یا محصولات پتروشیمی شود. این تغییر رویکرد نیازمند سرمایهگذاری در زیرساختهاست. باید شبکه انتقال گاز نوسازی شود، مخازن ذخیرهسازی توسعه یابند و مصرف در بخشهای مختلف بهینه شود. هزینه این سرمایهگذاریها در مقایسه با منافع بلندمدت آن ناچیز است. در عین حال برخی از کارشناسان نیز بر ضرورت احیای روابط خارجی با جهان و ورود جدی ایران به فاز صادرات گاز به اروپا و برخی از همسایگان غربی و شرقی کشور تاکید دارند؛ موضوعی که میتواند میلیاردها دلار درآمد ارزی جدید را به شکل پایدار و بلندمدت به سبد درآمد کشور بیفزاید.
چالشهای قراردادهای گاز ایران
مهدی فیض، کارشناس صنعت پتروشیمی، در خصوص ارزیابی آینده قراردادهای بلندمدت تامین گاز با عراق و ترکیه در گفتوگویی با «دنیایاقتصاد» گفت: قراردادهای بلندمدت تامین گاز با کشورهایی نظیر عراق و ترکیه بخشی از راهبرد کلان ایران در بهرهبرداری از منابع گازی و افزایش تعاملات منطقهای است. این قراردادها، اگر بهدرستی تنظیم و اجرا شوند، میتوانند به تقویت جایگاه ژئوپلیتیک ایران در بازار انرژی و ایجاد درآمدهای ارزی پایدار کمک کنند. او افزود: موفقیت این قراردادها مستلزم دقت در مفاد حقوقی و اقتصادی آنها، پیشبینی شرایط احتمالی در آینده و تامین ضمانتهای اجرایی قوی است. تغییرات جهانی در تقاضای انرژی، نوسانات قیمت گاز و شرایط سیاسی منطقهای میتوانند تاثیرات مستقیمی بر سرنوشت این قراردادها داشته باشند. این کارشناس صنعت پتروشیمی با اشاره به شرایط تحریمی کشور بیان کرد: بهویژه در شرایطی که تحریمها مانع انتقال آسان درآمدهای ارزی به کشور میشوند، باید به توسعه زیرساختها برای بهرهبرداری داخلی از منابع گازی و کاهش وابستگی به صادرات مواد خام توجه ویژه داشت. صادرات گاز، هرچند در کوتاهمدت درآمد ارزی ایجاد میکند، اما از منظر بلندمدت میتواند منابع طبیعی کشور را بهصورت خام و با ارزشافزوده کم از دسترس خارج کند. فیض با اشاره به تجربه قرارداد کرسنت گفت: تجربه قرارداد کرسنت با امارات یک نمونه روشن از فرصتسوزی در قراردادهای گازی است که بهدلیل اختلافات در قیمتگذاری و مشکلات حقوقی به یکی از پروندههای پرچالش در صنعت انرژی ایران تبدیل شد. به گفته او، در این قرارداد، عدمتوافق بر سر قیمت و از سوی دیگر، فقدان ضمانتهای اجرایی کافی و مشکلات مدیریتی باعث شد که امارات از مفاد قرارداد بهرهبرداری کند و ایران بهرغم داشتن منابع غنی گاز، از تحقق کامل منافع خود بازماند. اختلافات بر سر این قرارداد در نهایت به مراجع بینالمللی کشیده شد و همچنان موضوعی چالشبرانگیز در صنعت ایران است. این کارشناس افزود: قراردادهای جدید با عراق و ترکیه باید از این تجربه درس بگیرند. شفافیت در تدوین مفاد، پیشبینی تغییرات احتمالی در شرایط اقتصادی و سیاسی و طراحی سازوکارهای دقیق حل اختلاف از جمله نکات کلیدی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
فیض در خصوص اهمیت استفاده از منابع گازی برای توسعه صنایع داخلی بیان کرد: یکی از اولویتهای راهبردی ایران باید بر استفاده بهینه از منابع گازی در جهت توسعه و تقویت صنایع داخلی متمرکز باشد. گاز طبیعی، علاوه بر مصرف در نیروگاههای تولید برق، ماده اولیه مهمی در صنایع پتروشیمی و شیمیایی است که میتواند به خلق ارزشافزوده بالا و ارزآوری بیشتر منجر شود.
به باور او، بهجای صادرات مواد خام، تبدیل گاز به محصولات پتروشیمی همچون پلیمرها، اوره و متانول میتواند سود اقتصادی بیشتری برای کشور ایجاد کند. توسعه صنایع پاییندستی پتروشیمی نهتنها به ارزآوری بیشتر کمک میکند، بلکه موجب اشتغالزایی گسترده و افزایش ظرفیتهای تولیدی در داخل کشور میشود.
این کارشناس صنعت پتروشیمی با اشاره به اهمیت تامین گاز نیروگاههای داخلی گفت: تامین گاز برای نیروگاههای داخلی نقش مهمی در کاهش هزینههای تولید برق، کاهش وابستگی به واردات سوخت فسیلی و بهبود عملکرد زیستمحیطی دارد. تولید برق پایدار و ارزان میتواند موتور محرک صنایع مختلف دیگر باشد و به رشد اقتصادی کشور کمک کند.
فیض در پایان تاکید کرد: با توجه به مزایای بلندمدت استفاده از گاز در داخل کشور، پیشنهاد میشود اولویت به توسعه صنایع داخلی داده شود. تزریق گاز به نیروگاهها و پتروشیمیها میتواند به رشد پایدار اقتصادی کمک کند و زمینهساز خلق ارزشافزوده در داخل کشور باشد. قراردادهای صادراتی نیز باید با دقت فراوان تنظیم شوند و بهگونهای باشند که تاثیر منفی بر ظرفیتهای داخلی نداشته باشند. رویکردی ترکیبی که ضمن تامین نیازهای داخلی، صادرات را بهصورت محدود و هدفمند انجام دهد، میتواند بهترین راهکار برای بهرهبرداری از منابع گازی ایران باشد.
چالشها و فرصتهای صادرات گاز ایران
حسین صداقت، کارشناس حوزه انرژی و پتروشیمی، در تحلیل وضعیت صادرات گاز ایران و آینده قراردادهای بلندمدت آن به «دنیایاقتصاد» گفت: تحلیل این موضوع بهویژه در زمینههایی مانند ارزآوری، سیاستهای انرژی و منافع ژئوپلیتیک، بسیار پیچیده و چندوجهی است. ایران به عنوان دومین دارنده بزرگ ذخایر گاز طبیعی در جهان و دارا بودن ظرفیت تولید روزانه بیش از یکمیلیارد مترمکعب گاز، فرصتهای قابلتوجهی برای تامین انرژی منطقهای و جهانی دارد، اما همزمان با چالشهایی همچون تحریمها، رقابت با LNG و محدودیتهای داخلی در تامین نیازهای داخلی مواجه است.
او افزود: قراردادهای بلندمدت صادرات گاز به کشورهایی مانند عراق و ترکیه میتوانند به درآمدهای ارزی پایدار منجر شوند و جایگاه ژئوپلیتیک ایران را تقویت کنند. در این زمینه، انعطاف در قیمتگذاری و تطابق با شاخصهای جهانی از اهمیت ویژهای برخوردار است.
این کارشناس پتروشیمی با اشاره به شرایط کنونی بیان کرد: در حال حاضر که ایران با تراز منفی گاز مواجه است، مدیریت و بهینهسازی مصرف داخلی گاز بهویژه در فصول سرد سال برای جلوگیری از بحرانها و ناترازی گاز ضروری است. با این حال، نیاز به توسعه ظرفیت ذخیرهسازی گاز برای تامین نیازهای داخلی و صادرات در فصلهای اوج مصرف گاز وجود دارد.
به گفته این کارشناس، سرمایهگذاری در توسعه میادین گازی و بهبود زیرساختهای انتقال باید در اولویت قرار گیرد. در این مسیر، بهینهسازی مصرف داخلی و مقابله با نوسانات تراز گاز از چالشهای اصلی است که باید بهطور جدی مدیریت شوند. او با اشاره به اهمیت ذخیرهسازی گاز بیان کرد: ذخیرهسازی گاز طبیعی در مخازن زیرزمینی به عنوان یک راهکار کلیدی در نظر گرفته میشود. افزایش ظرفیت ذخیرهسازی گاز در ایران که در حال حاضر بسیار کمتر از میانگین جهانی است، میتواند به تامین پایدار گاز در فصول سرد سال کمک کند.
این کارشناس در ادامه با تاکید بر اهمیت انرژیهای تجدیدپذیر افزود: توسعه نیروگاههای تجدیدپذیر بهعنوان یک بخش از استراتژی کاهش وابستگی به منابع گاز و بهبود ناترازی گاز ضروری است. با توجه به اینکه سهم انرژیهای تجدیدپذیر در تامین برق کشور کمتر از 3درصد است، افزایش این سهم میتواند به بهینهسازی مصرف گاز و کاهش فشار بر منابع گازی کشور در بخش تولید برق کمک کند.
صداقت درباره نقش صنعت پتروشیمی گفت: تبدیل گاز به محصولات پتروشیمی، بهویژه در بازارهای با تقاضای بالا، میتواند گزینهای بسیار سودآور از منظر مالی باشد. این امر نهتنها به تنوعبخشی به صادرات غیرنفتی ایران کمک میکند، بلکه در برابر تحریمها نیز آسیبپذیری کمتری دارد.
او با اشاره به چالشهای ساختاری، تاکید کرد: یکی از موانع اصلی پیشروی توسعه همکاریها بین صنعت پتروشیمی و صنعت نفت، محدودیتهای ساختاری و قانونی است. در حال حاضر، ورود صنعت پتروشیمی به بالادست نفت به عنوان یک هدف راهبردی مطرح است، اما مسوولان اجرایی باید تلاش کنند موانع ساختاری و اداری موجود در این مسیر را حذف کنند. به باور او، برای دستیابی به اهداف بلندمدت در زمینه صادرات گاز ایران و تقویت موقعیت ژئوپلیتیک کشور، باید ترکیب بهینهای از قراردادهای بلندمدت، سرمایهگذاری در صنایع پاییندستی مانند پتروشیمی و بهینهسازی مصرف داخلی گاز در سیاستهای انرژی ایران لحاظ شود. همچنین، از آنجا که صنعت پتروشیمی میتواند نقش موثری در توسعه منابع گازی و بهینهسازی مصرف داخلی ایفا کند، توجه به این صنعت به عنوان یک شریک راهبردی در توسعه گاز و انرژی ایران، در شرایط کنونی از اهمیت ویژهای برخوردار است.
از ظرفیت تا محدودیت صادرات گاز
میثم فتحی، کارشناس پتروشیمی، در خصوص وضعیت صادرات گاز ایران در گفتوگو با «دنیایاقتصاد» گفت: صادرات گاز ایران به کشورهای ترکیه و عراق، میزان مشخص و نرخ ثابتی دارد. این میزان در بیشترین حالت، به 60میلیون مترمکعب در روز میرسد، حال آنکه تولید گاز کشور، عددی بسیار بالاتر بوده و به طور میانگین به حدود 800میلیون مترمکعب در روز میرسد. او با اشاره به وضعیت قراردادهای صادراتی افزود: در حال حاضر، قرارداد صادرات گاز ایران به ترکیه، در وضعیت نامعلومی قرار دارد. اما وضعیت صادرات گاز ایران به عراق، روند باثباتی داشته و متناسب با آن شیوههای پرداخت جدیدی برای انتقال پول حاصل از صادرات گاز به ایران، اتخاذ شده است. این کارشناس پتروشیمی بیان کرد: صادرات گاز به کشورهای همسایه، فارغ از ایجاد ارزشافزوده، یک مساله سیاسی بوده و باید صورت پذیرد. حال اینکه صادرات برق به جای گاز، آن هم به کشوری همچون عراق که خود دارای منابع نفت و گازی است و میتواند در آینده سوخت موردنیاز نیروگاهها را تامین کند، جای بحث دارد و باید به صورت کارشناسی مورد بررسی قرار بگیرد. فتحی در خصوص ارزشافزوده مصرف گاز در بخشهای مختلف گفت: میزان مصرف در سه بخش نیروگاهی، پتروشیمی و صادرات، منافاتی با یکدیگر ندارد. ارزش صادراتی هر مترمکعب گاز به کشور عراق، به 35سنت میرسد. همچنین، هر مترمکعب گازوئیلی که در نیروگاه میسوزد معادل یکمترمکعب گاز بوده و ارزش صادراتی هر لیتر گازوئیل به یکدلار بر لیتر نیز میرسد.
به گفته او، در تابستان و فصول گرم سال، در صورتی که اورهال نسبتا طولانی در میادین گازی نیاز نباشد، حجم گاز تولیدی به اندازه مکفی هست که هر سه بخش نیروگاهی، صادرات و پتروشیمی را پوشش دهد و هر کدام از این بخشها عوایدی برای کشور داشته باشند.
این کارشناس با اشاره به عملکرد بخش پتروشیمی بیان کرد: در فصول گرم، پتروشیمیها گاز خوراک را با قیمت حدودی 14سنت تحویل گرفته و با صادرات متانول و اوره، بیش از 3میلیارد دلار برای کشور ارزآوری میکنند.
فتحی در خصوص چالشهای فصول سرد گفت: در زمستان و در شرایط افزایش چشمگیر مصارف بخشهای خانگی، تجاری و صنایع غیرعمده، گازی وجود ندارد که بخواهیم بر سر آن بحث کرده و ارزیابی کنیم که این گاز به کدام یک از بخشها برود تا ارزشافزوده بیشتری برای کشور ایجاد کند.
