فشرده‌سازی رقابت در بازار موبایل

عاقله ترابی: با گسترش استفاده از اینترنت در بین افراد جامعه و به‌تبع آن، حضور اینترنت نسل سوم و چهارم در کشورمان نیاز به حضور اپراتورهای مجازی بیش از پیش حس می‌شود. این اپراتورهای مجازی که چند سال است زمزمه حضورشان در ایران راه افتاده اکنون آرام آرام در حال تبلیغ و معرفی خود به بازار هستند و مهم‌ترین پرسشی که به وجود آورده‌اند این است که بازار موبایل ایران تا چه حد جای خالی برای رشد این رقبای تازه نفس دارد؟

در این گزارش در ابتدا نگاهی کلی به مفهوم اپراتور مجازی و تفاوت‌های آن با اپراتورهای اصلی می‌اندازیم، سپس ضمن بررسی این پدیده در کشورهای خارج از ایران، به این می‌پردازیم که اساسا آیا در بازار اشباع کنونی، این اپراتورهای مجازی جای رشد و توسعه دارند یا مانند بسیاری از اتفاقات جدید در حوزه فناوری‌های نوین در نطفه از بین خواهند رفت. اپراتورهای مجازی موبایل که به (Mobile Virtual Network Operator(MVNO معروفند، درواقع اپراتورهایی هستند که خودشان امکانات فیزیکی برای انتقال داده‌ها را ندارند و وابسته به اپراتورهای اصلی موبایل (MNO) هستند. این نوع اپراتورها برای فعالیت ملزم به این هستند که با یک اپراتور اصلی که دارای امکانات فیزیکی است و اپراتور میزبان نام می‌گیرد قرارداد ببندند و با استفاده از بستری که اپراتور میزبان در اختیارشان می‌گذارند، به ارائه خدمات به کاربران بپردازند. اپراتورهای مجازی موبایل در این بین محدودیت‌هایی هم د ارند از جمله اینکه نمی‌توانند شبکه خود را گسترش دهند مگر اینکه اپراتور اصلی برای توسعه شبکه‌اش اقدام کند و همچنین دسترسی استفاده از آن را به اپراتور مجازی بدهد.

از طرفی در برخی موارد دستشان در ارائه خدمات باز است و همین امر موجب می‌شود تا به رشد و شکوفایی این سرویس‌ها امیدوار باشیم. در وهله نخست اینکه این نوع اپراتورها با وجود اینکه تحت شبکه یک اپراتور دیگر فعالیت می‌کنند، می‌توانند با نشان تجاری و برند خود اقدام به ارائه خدمات کنند. همچنین اپراتورهای مجازی تلفن همراه می‌توانند بسته‌ها و طرح‌های تشویقی متفاوت با قیمت پایین ارائه کنند که یکی از راه‌های موفقیتشان نیز همین موضوع است. درواقع MVNOها طی قرارداد با یک اپراتور اصلی تلفن همراه دسترسی به امکانات اپراتور میزبان را می‌خرند و سپس با تغییر نوع خدمات عرضه بسته‌ها و طرح‌های تشویقی متنوع و حتی پایین‌آوردن قیمت، آنها را در اختیار مشتری قرار می‌دهند. از اقداماتی که این نوع اپراتورها برای موفقیت خود در این عرصه می‌توانند انجام دهند این است که با شرکت‌های تولید‌کننده تلفن همراه طی قراردادی به فروش قسطی تلفن‌های همراه به همراه سیم‌کارت‌های خود بپردازند. این اقدام باندلینگ نام دارد که اکنون در اغلب کشورهای توسعه‌یافته و حتی کشورهای رو به توسعه رواج چشمگیری یافته است ولی در کشور ما تاکنون نتوانسته جای خود را باز کند.

MVNO‌ها در جهان

زمزمه ظهور اپراتور مجازی تلفن همراه در دهه ۹۰ میلادی در اروپا آغاز شد؛ در سال ۱۹۹۹ اپراتور مجازی موبایل Virgin Mobile UK فعالیت خود را آغاز کرد. در سال ۲۰۰۰ میلادی رگولاتوری دانمارک در این حوزه وارد عمل شد و از شرکت‌های مخابراتی خواست با اپراتورهای مجازی همکاری کنند. به این ترتیب، اپراتور تلفن همراه Sonofon نخستین قرارداد را باTele۲ امضا کرد. سپس با سرعتی چشمگیر این فناوری به آمریکا رسید تا جایی که تا سال ۲۰۰۸ حدود ۴۰ اپراتور مجازی در آمریکا در حال فعالیت بودند و این آمار در سال ۲۰۰۶ به رقم ۷۰ رسید. از محبوب‌ترین این اپراتورها می‌توان به اینها اشاره کرد:

اپراتور FreedomPop که با همکاری اسپرینت فعالیت می‌کند. کاربران این اپراتور می‌توانند با پرداخت ۲۰ دلار در ماه از یک گیگابایت اینترنت LTE، تماس و ارسال پیام رایگان و همچنین استفاده رایگان از اینترنت ۳G استفاده کنند؛ اپراتور T-Mobile prepaid همان‌طور که از نامش پیداست با تی‌موبایل همکاری می‌کند. کاربران این اپراتور می‌توانند با پرداخت ماهانه ۳۰ دلار از ۵ گیگابایت اینترنت LTE استفاده کنند، ۱۰۰ دقیقه تماس تلفنی داشته باشند و به میزان نامحدود پیام متنی ارسال کنند؛ اپراتور مجازی Ting نیز در لیست پرطرفدارها قرار دارد که آن هم با اسپرینت همکاری می‌کند. تفاوت این اپراتور با سایر اپراتورها در این است که کاربران می‌توانند بسته انتخابی را خودشان درست کنند. به این صورت که این اپراتور تماس‌های صوتی و متنی و اینترنت را در قالب بسته‌هایی عرضه می‌کند و کاربر می‌تواند بر اساس نیاز و هزینه‌ای که می‌خواهد پرداخت کند سرویس‌ها را با هم تلفیق کند تا بهترین سرویسی را که نیاز دارد دریافت کند. حتی کاربران این اپراتور می‌توانند اگر بخواهند ویژگی خاصی از یک سرویس حذف کنند.

جدا از بازار اروپا و آمریکا، حالا دیگر اپراتورهای مجازی موبایل بازارهای آسیا و آفریقا را نیز گرفته‌اند. در آسیا بازار اپراتورهای مجازی چین را نمی‌توان نادیده گرفت. رشد این بازار بی‌شک بیشتر از بخش‌های دیگر آسیا است. تاکنون نیز برندهای مشهوری مانند شیائومی و فاکسکان موفق به اخذ پروانه اپراتور مجازی موبایل شده‌اند. شیائومی حدود دو سال گذشته خبر از راه‌اندازی اپراتور مجازی‌اش با نام Mi Mobile داد و عنوان اولین تولیدکننده تلفن همراه را که اپراتور مجازی هم هست از آن خود کرد. در بین کشورهای منطقه نیز ترکیه و عربستان در مقایسه با دیگر کشورها فعالیت چشمگیری در این حوزه دارند. ترکیه بیشترین تعداد اپراتورهای مجازی تلفن همراه را در میان کشورهای منطقه دارد و عربستان نیز در سال ۲۰۱۳ مجوز راه‌اندازی سه اپراتور مجازی تلفن همراه را صادر کرده است.

اپراتورهای مجازی در ایران

از آنجا که هر فناوری جدیدی در دیرترین زمان خود به کشور ما می‌رسد، بازار اپراتورهای مجازی موبایل هم از این قاعده مستثنی نبوده است؛ هم دیر شروع به فعالیت دراین حوزه کردیم و هم روند اجرای کار به‌کندی پیش رفت. در بهار سال ۹۳ بود که کمیسیون تنظیم مقررات با طرح ارتقای شبکه‌های تلفن همراه صحبت از راه‌اندازی اپرتورهای مجازی در کشورمان کرد و کورسوی امید روشن شد. این کورسو همچنان ماند تا اینکه در زمستان همان سال محمود واعظی، وزیر ارتباطات از فعال‌شدن اپراتور‌های مجازی در سال ۹۴ خبر داد. او اعلام کرد که طرح‌های مطالعاتی اجرا شده و تا چند روز دیگر نیز کلیات آن تصویب می‌شود و به مرحله اجرا درمی‌آید.

سال ۹۴ هم رسید و خبری نشد تا اینکه در دی‌ماه آن سال، معاون سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی اعلام کرد مجوز فعالیت اپراتورهای مجازی تلفن همراه در بهمن‌ماه صادر می‌شود. صادق عباسی‌شاهکوه با بیان اینکه ثبت درخواست ۵۱ متقاضی در مرداد‌ماه انجام شده، اعلام کرد که این شرکت‌ها تا پایان دی‌ماه فرصت دارند مدارک نهایی و سایر شرایط را به رگولاتوری ارائه دهند. این اقدامات به سال بعد کشید و در خرداد ۹۵ عباسی‌شاهکوه خبر داد که ۱۶ متقاضی اپراتور مجازی تلفن همراه موفق به دریافت موافقت‌نامه اصولی شدند و ۶ ماه فرصت دارند با اپراتورهای میزبان قرارداد خود را به امضا برسانند. سه ماه بعد نیز تعداد متقاضیانی که موافقت‌نامه اصولی دریافت‌کردند به رقم ۲۴ رسید. در شهریور ۹۵ در نهایت نخستین پروانه رسمی فعالیت به‌عنوان اپراتور مجازی موبایل از سوی رگولاتوری به یکی از متقاضیان رسید و این آغاز حضور جدی اپراتورهای مجازی در کشور ما بود و حالا پس از گذشت حدود یک سال به‌مرور شاهد گسترش این سرویس در ایران هستیم.

راه‌اندازی این اپراتورهای مجازی مانند هر اقدام جدیدی موافقان و مخالفانی به همراه داشته و دارد. موافقان بر آن هستند که ظهور این نوع اپراتورها می‌تواند فضای رقابتی را داغ کند و باعث شود سرویس‌های متنوع با قیمت مناسب در اختیار کاربران قرار بگیرد. واقعیت این است که این نگاه درست به نظر می‌رسد اگر اپراتورهای مجازی تلفن همراه بتوانند به‌خوبی وارد بازار اپراتورها شوند و طوری عمل کنند که فضا خواه‌ناخواه رقابتی شود و دیگر اپراتورها را وادار به عرضه سرویس‌های‌ مناسب‌تر کند. با این حال نمی‌توان نظر مخالفان را هم نادیده گرفت که امیدی به پا‌گرفتن این نوع سرویس‌ها و شکوفایی آنها ندارند و نظرشان بر این است که MVNO‌ها هم تجربه ناامیدکننده‌ای خواهد بود مانند تالیا و نظایر آن.