هزینه یا حساب‌سازی!

نخستین گروهی که از ایران برای تحصیل به اروپا رفتند، دو دانشجو (محمدکاظم و حاجی بابا افشار) بودند که با پیگیری عباس میرزا وارد لندن شدند و یکی به تحصیل طب پرداخت و دیگری به‌منظور یادگیری و آموزش نقاشی فرستاده شد. با اینکه در آن هنگام دستگاه نیابت سلطنت ایران در تبریز، درآمد کافی و وافی نداشت، با این حال عباس‌میرزا و وزیر با تدبیرش قائم‌مقام، در سال اول ششصد و پنجاه پوند انگلیسی که در آن زمان معادل یک‌هزار و سیصد تومان پول طلای رایج ایران بود، بودجه تعیین کرده و مخارج آنها را نقدا به سر «هاردفورجونز» وزیر مختار انگلیس در تهران که عازم انگلیس بود، داد. «هاردفورجونز» این دو جوان را به موسسه کوک که در لندن فعالیت می‌کرد، سپرد. یک نسخه از صورت‌حساب موسسه مذکور که در بایگانی راکد انگلستان نگه‌داری شده، حقیقت تاسف‌آوری را آشکار می‌کند. در این صورت‌حساب ارقام بزرگی که حتی امروز هم در انگلستان غیرقابل قبول و گران است، منظور شده است. متاسفانه چون هیچ‌گونه ماخذ و مدرکی از وجوه ارسالی عباس میرزا یا بودجه‌ای که برای هزینه تحصیل این ۲ محصل منظور شده در دست نیست، قضاوتی قطعی در باره (حساب‌سازی) انگلیس‌ها نمی‌توان کرد؛ اما نگاهی به‌صورت حساب‌ها این سوءظن را به‌وجود می‌آورد که یا موسسه کوک ارقام غیرصحیح به‌حساب مخارج منظور می‌کرده است یا شاید دولت انگلیس برای نشان دادن میزان بالای کمک به ایران ارقام نادرست به‌حساب مخارج منظور می‌کرده است.

منبع: سفرنامه میرزاصالح شیرازی، به اهتمام اسماعیل رائین