تجارت ابریشم ایران در عهد قاجار

ابریشم در طول تاریخ یکی از مهم‌ترین کالاهای صادراتی ایران بوده است. در دوره قاجار انگلیس بزرگ‌ترین رقیب تجاری روسیه در ایران بود و در تجارت با ایران پس از روسیه در رتبه دوم قرار داشت. هدف این کشور در ارتباط تجاری با ایران، صادر کردن کالاها و اجناس انگلیسی به آن بود. بخش کمی از کالاهای صادراتی ایران از قبیل ابریشم، غلات و خشکبار به انگلیس صادر می‌شد، اما روسیه که بزرگ‌ترین صادرکننده کالا به ایران و بزرگترین واردکننده از آن بود، در تجارت کشور سهم بسزایی داشت. روس‌ها در صادرکردن تخم نوغان به ایران نقش داشتند و مقداری از ابریشم ایران نیز به آن کشور صادر می‌شد.

در رابطه با ابریشم باید اشاره کرد که فرانسه در اواخر دوران قاجار، در تجارت ابریشم ایران مقام اول را داشت. بعد از فرانسه ایتالیا در رتبه دوم قرار داشت. فرانسوی‌ها و ایتالیایی‌ها در تجارت ابریشم ایران (گیلان) با قرض دادن ۶۰ تا ۷۰ درصد قیمت و خرید به‌صورت سلف (پیش خرید) سود سرشاری می‌بردند. بازرگانان کشورهای یاد شده خودشان پیله‌ها را حمل می‌کردند و در مارسی و بنادر ایتالیا در اختیار دلالان می‌گذاشتند. در سال ۱۲۷۹ش/ ۱۹۰۰م ارزش کل صادرات ابریشم ایران ۵/ ۱ میلیون روبل بود. در این زمان روس‌ها ابریشم خود را تا حدودی از ترکستان فراهم می‌کردند و به همین دلیل به ابریشم ایران علاقه نشان نمی‌دادند. بانک استقراضی در ابتدا تمایل چندانی به ابریشم نداشت اما بعدها با حضور بازرگانان فرانسوی و ایتالیایی در ایران و به‌ویژه در گیلان تغییر جهت داد و به وارد کردن تخم نوغان پرداخت و تخم نوغان را به خرده‌فروشی‌های ارمنی و ترک می‌داد که با ابریشم‌کاران معامله می‌کردند.

بانک در تبدیل فرانک به قران (در ایران) و تبدیل قران به فرانک (در فرانسه) سودی سرشار می‌برد. بانک استقراضی از سال ۱۲۸۲-۱۲۸۳ش/ ۱۹۰۳-۱۹۰۴م در تجارت ابریشم سرمایه‌گذاری کرد و به تدریج به جای بازرگانان ترک، ایتالیایی و فرانسوی، افراد ایرانی و ارمنی که به بانک استقراضی وابسته بودند، وارد عرصه تجارت ابریشم ایران شدند. این بانک در سال ۱۲۸۸ش/ ۱۹۰۹م حدود یک‌سوم محصول پیله گیلان را خریداری کرد. البته از این مقدار فقط ۱۶ درصد متعلق به روس‌ها بود و بقیه از راه این کشور، مانند برخی کالاهای دیگر به اروپا صادر شد. محصول ابریشم ایران تا قبل از بیماری کرم ابریشم رونق خوبی داشت، اما پس از سرایت بیماری، تولید ابریشم با افت شدیدی روبه‌رو شد و در سال ۱۸۷۷م/ ۱۲۵۶ش به سی و سه هزار و هشتصد من رسید که مقدار چهارده هزار من آن متعلق به گیلان بود و در مجموع حدود سه‌چهارم ابریشم تولیدی ایران به خارج صادر می‌شد.

منبع: سیدرحمان حسنی، «ابریشم در عصر قاجار و تجارت آن از طریق دریای خزر با تکیه بر اسناد»، تاریخ روابط خارجی، 1386: صص 100-99.