مارک گازیوروسکی
ترجمه: مهرناز زاوه

در ماه ژوئن، وزارت امورخارجه آمریکا بالاخره پس از سال‌ها مجموعه جدیدی از اسناد مربوط به نقش ایالات‌متحده در کودتای 1953 در ایران را منتشر کرد. این اسناد جزئیات تازه جالبی درباره شرایط حاکم بر کودتا ارائه می‌دهند که در آن تیمی از افسران سازمان سیا به کمک تعدادی از ایرانیان، برای سرنگونی نخست‌وزیر محبوب ایران، محمد مصدق و جانشینی ژنرال بازنشسته، فضل‌الله زاهدی همکاری می‌کنند و حکومتی دیکتاتوری را پایه‌گذاری می‌کنند که 25 سال ادامه می‌یابد.

ناصرالدین شاه در دوران قبل از مشروطه، دیوانخانه عدلیه‌ای در تهران تاسیس کرده بود که در اختیار وزیر عدلیه بود، یعنی وزیر عدلیه‌ای که از جانب شاه تعیین می‌شد، تظلمات را دریافت می‌کرد و او هم بر حسب تمایل خود، عریضه‌های دریافتی را به یکی از اعضای تحت نظرش ارجاع می‌داد و عضو مربوطه هم نتیجه رسیدگی را به یکی از اعضای تحت نظرش ارجاع می‌داد و عضو مربوطه هم نتیجه رسیدگی را به وزیر عدلیه می‌داد و او حکم را صادر می‌کرد یا گزارش را به محضر شرع می‌فرستاد. یعنی موضوع را از وظایف مجتهدان می‌شناخت. دیوانخانه عدلیه تشکیلات منظمی نداشت.

نخستین جلسه چهارمین دوره مجلس شورای ملی یکم مرداد 1300 برگزار شد. مجلس چهار ساعت قبل از ظهر تحت ریاست موتمن‌الملک تشکیل شد. این مجلس در شرایطی کار خود را آغاز می‌کرد که پنج سال پیش از آن در اثر حمله متفقین به ایران در جریان جنگ جهانی اول، مجلس سوم تنها یک‌سال پس از آغاز به‌کار خود، تعطیل و کشور دوره‌ای از سختی، قحطی و بیماری را از سر گذرانده بود. موتمن‌الملک در نطق آغازین خود از نمایندگان برای آنکه کار ریاست را به‌‌رغم بیماری به وی سپرده‌اند تشکر کرده و مصائبی را که در سال‌های اخیر بر ایران رفته یادآور شده و از نمایندگان تقاضا می‌کند که در کار خود مصالح مملکت را در نظر آورند و با حسن نیت، عزم و قانون‌خواهی کار اصلاحات را در کشور پیش ببرند.

یکم مرداد 1288 احمد شاه که کودکی بیش نبود از ساختمان تابستانی سفارت روسیه در زرگنده قلهک به کاخ گلستان انتقال یافت. پدرش، شاه مخلوع، تا این روز حاضر نمی شد او را از خود دور سازد که ایلخان قاجار (پس از تبانی با دولت روسیه) با یک واحد قزاق به سفارت روسیه رفت و احمد شاه را که با پدر و اعضای خانواده در آنجا متحصن بودند بیرون آورد. احمد شاه سی‌ام تیر 1293هجری خورشیدی پس از رسیدن به سن قانونی، تاجگذاری کرد و دولت وقت یکصد هزار تومان هزینه مراسم تاجگذاری او را از بانک انگلستان در تهران موسوم به بانک شاهی وام گرفته بود.

23 ژوئیه سال 1829 ویلیام برت آمریکایی ماشین تحریری را که ساخته بود و گفته می شود نخستین ماشین تایپ بوده است در ایالت میشیگان به ثبت رسانید. در سال 1867 سه آمریکایی دیگر به نام های کریستوفر شول، کارلوس گلیدن و ساموئل‌سون در شهر میلواکی ایالت ویسکانسین آمریکا ماشین تحریری را ساختند که استفاده از آن آسان و عملی بود و کارخانه رمینگتون که در آن زمان تفنگ و چرخ خیاطی تولید می کرد امتیاز انبوه‌سازی این ماشین تایپ را به مبلغ 12 هزار دلار از آنان خرید و تحت نام «شول ـ گلیدن Shole - Glidden » به تولید صنعتی آن پرداخت.

روز جمعه 31 تیرماه سال 1300 شب هنگام انفجار دو بمب مردم مشهد را وحشت زده کرد. بمب اول در پشت باغ نجدالسلطنه کار گذاشته شده بود و دومی در باغ عمارت دارالتولیه درست در مجاورت بازار شهر جاسازی شده بود. براساس گزارش‌ها انفجار اول تلفات جانی نداشت اما ترکش بمب دوم باعث کشته شدن کودک سه ساله نگهبان عمارت شد. براساس بررسی‌ها در ساختن بمب‌ها از یک روش قدیمی استفاده شده بود و انفجار آنها به واسطه فیوز صورت گرفته بود. چند روز بعد یعنی در روز یکشنبه یکم مرداد مقامات محلی مشهد نامه‌های اخطارآمیزی را دریافت کردند که از سوی «کمیته بمب‌گذاران» امضا شده بود.

دکتر مصدق در 26 تیرماه 1331 در حالی که در اوج محبوبیت قرار داشت از سمت خود استعفا داد و شاه که از وضعیت ایجاد شده نگران بود، دست به دامان قوام‌السلطنه از سیاستمداران کارکشته آن زمان شد. قوام به‌رغم همه سوابق خود اما دست به نوعی انتحار سیاسی زد. وی بلافاصله پس از دریافت حکم نخست‌وزیری اعلامیه‌ای صادر کرد که از رادیو پخش شد و آتشی را که زیر خاکستر بود شعله‌ور ساخت. بنابر اعتقاد بسیاری از شاهدان، فعالان و منابع این دوره قیام 30 تیر محصول همین اعلامیه بود. برخی متن این اعلامیه را به مورخ‌الدوله سپهر فرزند مورخ‌السلطنه و نوه میرزا تقی‌خان سپهر (مورخ مشهور عصر ناصری و نویسنده ناسخ‌التواریخ) نسبت می‌دهند.

بی‌شک یکی از ستون‌های اصلی پیروزی قیام 30 تیر آیت‌الله کاشانی بود که رهبری نیروهای مذهبی این قیام را برعهده داشت و در این تاریخ، از مصدق حمایت می‌کرد. وی در روز قیام اعلامیه‌ای خطاب به سربازان منتشر می‌کند و از آنان تقاضا دارد که با قوام همکاری نکرده و دست خود را به خون بی‌گناهان آلوده نکنند. متن اعلامیه به شرح زیر است:

بسم الله الرحمن الرحیم

سربازان وطن و افسران عزیز پس از عرض سلام خدا را گواه می‌گیرم که جز سعادت و عزت ایران و شما برادرانم نظری نداشته و ندارم و به پروردگار سوگند که استقلال ملت مسلمان و عزت آنها هدف نهایی من است.