نقش ویژه آیت الله

داود هرمیداس باوند

آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، عضو مجلس خبرگان رهبری و رئیس‌جمهور سابق ایران، در تاریخ پس از انقلاب اسلامی، خدمات ارزشمندی را برای کشور انجام دادند. نقش ایشان در ایجاد فضای باز اقتصادی یا ارتباط ایران با کشورهای اروپایی و عربی بسیار تاثیرگذار بود. برای بررسی سیاست‌های ایشان ابتدا باید نگاهی به فرازوفرودهای سیاست خارجی کشور بعد از انقلاب داشته باشیم. در اوایل پیروزی انقلاب سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مشکل خاصی نداشت و از سوی بسیاری از کشورها به رسمیت شناخته شده بود و سفارتخانه‌های کشورمان نیز در دیگر کشورها دایر بود. اما بحث تسخیر سفارت آمریکا بازتاب گسترده‌ای در سیاست خارجی ایران بعد از انقلاب برجای گذاشت و موجب شد که دولت آمریکا اقدام به مسدود کردن دارایی‌های ایران بکند و نوعی انزوای سیاسی را به ایران تحمیل کند. همچنین آمریکا این مساله را به دیوان بین‌المللی دادگستری ارجاع داد. از سوی دیگر برخی سفارتخانه‌های کشورهای دیگر نیز برای اعتراض نسبی، روابط خود با ایران را تا سطح کاردار کاهش دادند.

بعد از این مساله نیز شاهد آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه کشورمان بودیم. در تمام این دوران نقش آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی برجسته بود. طی ۸ سال جنگ تحمیلی تمام کشورهای عربی منهای سوریه و تاحدودی لیبی از تجاوز عراق به ایران حمایت کردند. قدرت‌های فرامنطقه‌ای چون فرانسه در همان ابتدا در زمان فرانسوا میتران از عراق حمایت همه‌جانبه‌ای کردند. شوروی و آمریکا ظاهرا نخست اعلام بی‌طرفی کردند، اما این بی‌طرفی تا زمانی بود که عراق در تجاوزات خود توانسته بود بخشی از ایران را اشغال کند، اما زمانی که ایران موفق شد نیروهای عراقی را از کشور بیرون کند به یکباره شوروی و آمریکا سیاست حمایت همه‌جانبه و دادن سلاح‌های پیشرفته به عراق را در پیش گرفتند. در ابتدای جنگ بنی صدر در سمت ریاست‌جمهوری ایران قرار داشت ولی بعد از مدتی او از سمت خود برکنار شد و برای مدت کوتاهی شهید رجایی رئیس‌جمهور منتخب مردم بود. پس از رجایی نیز آیت‌الله خامنه‌ای به مدت ۸ سال رئیس‌جمهور ایران شدند و پس از ایشان نیز آیت‌الله هاشمی به‌عنوان رئیس‌جمهور انتخاب شد. او از ۱۲ مرداد ۱۳۶۸ تا ۱۲ مرداد ۱۳۷۶ چهارمین رئیس‌جمهور ایران بود. در طول جنگ ایران و عراق رفسنجانی به‌عنوان نماینده رهبر در شورای عالی دفاع عملا فرماندهی نیروهای مسلح را برعهده داشت.

درواقع بعد از پایان جنگ، آیت‌الله هاشمی به‌عنوان رئیس‌جمهور تلاش کردند فضا را تغییر دهند و شرایط صلح و سازندگی را در کشور حاکم کنند. ایشان نوعی اقتصاد باز را تجویز کردند و در این راه کوشش بسیاری کردند تا آثار جنگ را از بین ببرند. در حوزه سیاست خارجی نیز ایشان مایل بودند با کشورهای خارجی گفت‌وگوهای سازنده‌ای انجام بگیرد و ایران در فضای جدید در عرصه اقتصادی و سیاست خارجی گام‌های تازه‌ای بردارد. البته در سیاست خارجی، مرحوم هاشمی با کشورهای اروپایی گفت‌وگوهایی انتقادی و سازنده را دنبال کردند که موجب شد برخی تحریم‌های اروپا علیه ایران برداشته شود. پس از این ماجراها دو مساله باعث شد که بر روابط ایران و اروپا در زمان ریاست‌جمهوری آقای هاشمی خدشه وارد شود؛ نخست مساله سلمان رشدی بود که از سوی ایران مرتد و قتل او واجب اعلام شد. این مساله سبب شد برخی کشورهای اروپایی در مقام انتقاد از ایران برآیند و سطح ارتباطشان را به کاردار کاهش دهند. مساله دیگر واقعه میکونوس بود که در آلمان صورت گرفت.

باید توجه داشت که آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی در مقاطع مختلف و در حوزه‌های مختلف سیاست ایران اثرگذار بودند. ایشان نقش ویژه‌ای در تصمیم‌گیری‌های ایران درباره جنگ و پایان جنگ داشت. سطح دیگری از سیاست‌های آقای هاشمی رفسنجانی به سیاست‌های ایشان در خصوص کشورهای منطقه‌ای بازمی‌گردد. ایشان بعد از پایان جنگ به کشورهای منطقه همچون عربستان سعودی، سفرهایی داشتند یا به شوروی رفتند و با گورباچف رهبر وقت شوروی دیدار کردند. این سفرها و دیدارها سبب شده بود که روابط سازنده‌ای در دوران ریاست‌جمهوری آقای هاشمی با کشورهای همسایه برقرار شود.

آقای هاشمی مایل بودند نقشی مانند نقش امیرکبیر ایفا کنند و حتی به او لقب سردار سازندگی داده بودند. به هر حال در دوره ریاست‌جمهوری آقای هاشمی، شاهد نوعی تشنج زدایی در سیاست خارجی ایران بودیم و همچنین نوعی توسعه اقتصادی و اقتصاد باز نیز دنبال می‌شد.در نهایت اینکه شخصیت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی ابعاد مختلفی دارد. ایشان را باید از اصلی‌ترین و کلیدی‌ترین چهره‌های سیاسی نظام انقلاب اسلامی دانست. هاشمی از آغاز پیروزی انقلاب تا این اواخر در جایگاه‌های مهمی از ارکان نظام چون فرماندهی جنگ تحمیلی، ریاست مجلس شورای اسلامی و ریاست‌جمهوری، ریاست مجلس خبرگان و ریاست مجمع تشخیص مصلحت حضور داشت و در هر مقطع خدمات ارزنده‌ای را برای انقلاب اسلامی به جا گذاشت. همانطور که اشاره شد در دوران بعد از جنگ که کشور به‌خاطر خسارت‌های ناشی از آثار جنگ در وضعیت نه چندان مطلوبی به‌سر می‌برد ایشان با تغییر و تحولات اساسی با اتخاذ سیاست‌های اثر بخش توانست فضای جدیدی را برای کشور رقم بزند.