نگاهی به وضعیت بازارچههای مرزی خراسان رضوی؛
آینده روشن مرزهای اقتصادی
دنیای اقتصاد، فاطمه رافع- بدون شک اهمیت مناطق مرزی در هر کشور برکسی پوشیده نیست، چراکه این مناطق نقش حساس و استراتژیکی در امنیت و استقلال کشورها دارند. بازارچههای مرزی از دیرباز به عنوان یکی از اهرم‌های مهم در ایجاد اشتغال و درآمدزایی برای مرزنشینان محسوب می‌شدند. این بازارچه‌ها که دریچه‌ای برای توسعه روابط تجاری با کشورهای همجوار هستند، می‌توانند تاثیر چشمگیری در رونق فعالیت‌های اقتصادی منطقه و کشور داشته باشند.
عدم‌دسترسی به نیازهای اولیه، فقدان اشتغال و پایین‌بودن درآمد از عمده‌ترین ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی این مناطق است که زمینه را برای معضلات و نابسامانی‌هایی از قبیل مهاجرت، قاچاق کالا و ناامنی در این مناطق فراهم می‌کند؛
از این رو تامین نیازهای مرزنشینان، ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی در راستای تشویق بومیان برای ماندگاری در مناطق مرزی اهمیت بسزایی دارد.
عدم‌دسترسی به نیازهای اولیه، فقدان اشتغال و پایین‌بودن درآمد از عمده‌ترین ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی این مناطق است که زمینه را برای معضلات و نابسامانی‌هایی از قبیل مهاجرت، قاچاق کالا و ناامنی در این مناطق فراهم می‌کند؛
از این رو تامین نیازهای مرزنشینان، ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی در راستای تشویق بومیان برای ماندگاری در مناطق مرزی اهمیت بسزایی دارد.
دنیای اقتصاد، فاطمه رافع- بدون شک اهمیت مناطق مرزی در هر کشور برکسی پوشیده نیست، چراکه این مناطق نقش حساس و استراتژیکی در امنیت و استقلال کشورها دارند. بازارچههای مرزی از دیرباز به عنوان یکی از اهرم‌های مهم در ایجاد اشتغال و درآمدزایی برای مرزنشینان محسوب می‌شدند. این بازارچه‌ها که دریچه‌ای برای توسعه روابط تجاری با کشورهای همجوار هستند، می‌توانند تاثیر چشمگیری در رونق فعالیت‌های اقتصادی منطقه و کشور داشته باشند.
عدم‌دسترسی به نیازهای اولیه، فقدان اشتغال و پایین‌بودن درآمد از عمده‌ترین ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی این مناطق است که زمینه را برای معضلات و نابسامانی‌هایی از قبیل مهاجرت، قاچاق کالا و ناامنی در این مناطق فراهم می‌کند؛
از این رو تامین نیازهای مرزنشینان، ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی در راستای تشویق بومیان برای ماندگاری در مناطق مرزی اهمیت بسزایی دارد. خراسان رضوی به دلیل هم‌جواری با دو کشور ترکمنستان و افغانستان امکان ارزشمند استفاده از ظرفیت بازارچههای مرزی را دارد. در حال حاضر دو بازارچه مرزی «دوغارون» و «باجگیران» در حال فعالیت هستند که اولی در نقطه مرزی افغانستان و دومی در مرز ترکمنستان واقع شده است.
اهمیت سیاسی، امنیتی بازارچههای مرزی
دکتر مصطفی کریم‌زاده، عضو هیأت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه فردوسی مشهد معتقد است در خصوص بازارچههای مرزی تنها مباحث اقتصادی مطرح نیست، بلکه این بازارچه‌ها به لحاظ سیاسی و مرزی نیز اهمیت ویژه‌ای دارند. وی ادامه می‌دهد: در مناطق مرزی به دلیل دور بودن از پایتخت و کمبود امکانات احتمال مهاجرت بومیان این مناطق وجود دارد و خالی از سکنه شدن این مناطق مشکل‌آفرین خواهد شد.
کریم‌زاده با بیان اینکه احداث یک بازارچه مرزی باعث ایجاد اعتماد متقابل بین دو کشور هم‌مرز می‌شود، تصریح می‌کند: با وجود این بازارچه‌ها هزینه‌های حمل و نقل در مبادلات اقتصادی به دلیل نزدیک بودن دو کشور به شدت کاهش می‌یابد که این امر در توسعه مبادلات اقتصادی، ایجاد اشتغال، افزایش تولید و درآمدزایی برای مرزنشینان بسیار موثر خواهد بود.
عضو هیأت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه فردوسی مشهد اظهار می‌کند: با وجود بازارچههای مزری به دلیل اعتماد متقابلی که از طریق این بازارچه‌ها بین دو کشور هم‌مرز ایجاد می‌شود، نیازی به هزینه‌کرد دولت برای تامین امنیت در این مناطق نیست. وی اضافه می‌کند: از طرف دیگر اگر بحث بازارچه‌ها را از منظر مدیریت بازاریابی در نظر بگیریم، یکی از استراتژی‌های کشورها این است که نفوذ در بازارهای بین‌المللی را سرلوحه کار خود قرار دهند و ایجاد بازارچههای مرزی در راستای تحقق نفوذ در بازار هدف کشور همسایه موثر خواهد بود.
کریم‌زاده در پاسخ به سوالی در خصوص میزان موفقیت دو بازارچه مرزی خراسان رضوی می‌گوید: اگر بر اساس آمار و ارقام بخواهیم این دو بازارچه را با سایر بازارچههای جهان و کشور از قبیل بازارچههای مرزی کردستان مقایسه کنیم، شاید با وضعیت ایده‌آل فاصله داریم؛ اما باید نگرش مثبتی به این بازارچه‌ها داشته باشیم و همین وضعیت را تقویت و تسهیلاتی ایجاد کنیم. برای مثال می‌توان به صادرکنندگان و واردکنندگان این مناطق کد اقتصادی، تسهیلات بانکی و ... ارائه کرد. وی تاکید می‌کند: باید با فراهم کردن انواع تسهیلات بانکی، ایجاد زیرساخت‌های مناسب و ... بتوان این بازارچه‌ها را تقویت کرد.
عضو هیأت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به نقش بازارچههای مرزی در تامین امنیت و ثبات در منطقه، عنوان می‌کند: بهتر است هزینه‌ای که دولت برای ایجاد امنیت و ثبات در این مناطق خرج می‌کند، در اختیار تولیدکنندگان و صادرکنندگان قرار گیرد؛ همچنین این بازارچههای مرزی نقش بسیار موثری در پیشگیری از قاچاق کالا خواهند داشت.
کریم‌زاده در خصوص چشم‌انداز آینده بازارچههای مرزی باجگیران و دوغارون نگرش مثبتی دارد و می‌گوید: نسبت به این دو بازارچه مرزی موجود در استان نگاه مثبتی دارم و معتقدم استانداری و دولت باید بودجه خاصی را برای آن‌ها در نظر بگیرند تا شاهد گسترش آن‌ها باشیم. پیشنهاد من این است که این بازارچه‌ها را می‌توان یک گام جلوتر برد و به مناطق آزاد مرزی تبدیل کرد.
اخذ مصوبه ایجاد بازارچه جدید
مدیرکل دفتر هماهنگی امور اقتصادی و بین‌الملل استانداری، تعداد بازارچههای فعلی استان را دو بازارچه اعلام و اظهار می‌کند: مصوبه ایجاد بازارچه مرزی سنگان خواف را در مرز افغانستان داریم که درحال حاضر فعالیتی ندارد، زیرا طرف افغانی هنوز پای کار نیامده است؛ ایجاد این بازارچه در چهارمین اجلاس مشترک ایران و افغانستان مطرح و در خصوص کلیات آن نیز توافق شد، اما هنوز عملیاتی نشده است؛ ما در حال پیگیری هستیم و امیدواریم در کمیسیون بعدی که در ایران برگزار خواهد شد، بتوانیم به نتیجه برسیم.
علی رسولیان هدف اصلی ایجاد بازارچه‌ها را کمک به مردم مرزنشین می‌داند و می‌گوید: بازارچه‌ها باید بتوانند مبادلات تجاری بین مردم مرزنشین دو کشور را فراهم کنند که به اعتقاد من در این امر بازارچه‌ها هم از نظر صادراتی که داشتند و هم از نظر ایجاد اشتغال برای مردم منطقه موفق بود‌ه‌اند.
مدیرکل دفتر هماهنگی امور اقتصادی و بین‌الملل استانداری با بیان این که بیشتر صادرات بازارچه دوغارون محصولات کشاورزی، تره‌بار، آهن‌آلات، سیمان و ... است، خاطرنشان می‌کند: تقریبا به صورت میانگین حدود 300 نفر در هر روز در این بازارچه مشغول فعالیت هستند. تدابیری اتخاذ کرده‌ایم تا در این بازارچه ماشین‌های سنگین کمتر مورد استفاده قرار گیرند تا از این طریق زمینه برای اشتغال افراد بیشتری فراهم شود.
رسولیان با اشاره به این که در بازارچه باجگیران به صورت متوسط روزانه حدود ۱۰۰ نفر فعالیت می‌کنند، می‌افزاید: عمده کالاهای صادراتی این بازارچه فرش، موکت، کفش، محصولات نساجی و ... است. وی در خصوص اهمیت این دو بازارچه مرزی استان می‌گوید: در دوغارون بیشتر محصولات کشاورزی صادر می‌شود. این محصولات سود اندکی دارند و از طرف دیگر هزینه‌های ترانزیت و هزینه‌هایی که افغانستان دریافت می‌کند، بسیار بالاست و عملا بدون بازارچه صادرات آن‌ها ممکن نیست، زیرا توجیه اقتصادی ندارد.
مدیرکل دفتر هماهنگی امور اقتصادی و بین‌الملل استانداری ادامه می‌دهد: برای صادرات فرش و موکت نیز عوارضی که ترکمن‌ها در گمرک اخذ می‌کنند، بسیار بالاست و اگر این بازارچه مرزی نباشد، عملا فرش و موکت از سبد صادراتی ما به ترکمنستان حذف می‌شود و باید در گمرک عوارض بالایی را بابت صادرات این محصولات بپردازیم.
صادرات 44 میلیون دلاری
بازارچههای استانpic۱
رسولیان میزان صادرات دو بازارچه مرزی استان را در 10 ماهه نخست امسال حدود 44 میلیون دلار اعلام می‌کند و می‌گوید: این رقم نسبت به مدت مشابه سال گذشته 75 میلیون دلار افزایش داشته است. وی اضافه می‌کند: باجگیران در 10 ماهه نخست امسال، 21 میلیون دلار و دوغارون 22.6 میلیون دلار صادرات داشته است. وی با بیان اینکه کشور ما در 50 درصد رونق بازارچه‌ها موثر است، خاطرنشان می‌کند: رونق بازارچه‌ها به دو کشور بستگی دارد و 50 درصد باقیمانده به کشور مقابل مربوط است.
رسولیان تغییرات قوانین و مقررات کشورها را از موانع موجود در رونق بازارچه‌ها می‌داند و تصریح می‌کند: بی‌ثباتی در قوانین و مقررات کشورها بر عملکرد بازارچههای مرزی تأثیر منفی دارد.
مدیرکل دفتر هماهنگی امور اقتصادی و بین‌الملل استانداری مشکل دیگر بازارچههای مرزی را نبود تسهیلاتی برای واردات اعلام می‌کند و می‌گوید: بازارچههای ما به‌صورت عمده واردات ندارد. نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم در بازارچه‌ها فقط صادرات داشته باشیم، اما کشور مقابل فقط واردات داشته باشد. وی ادامه می‌دهد: بازارچههای مرزی مکانی است که کشور مقابل هم باید در آن فعالیت کند و منابع باید دو طرفه باشد. اگر تسهیلات مشخصی را به کشور مقابل ندهیم و نظر آن‌ها را تأمین نکنیم، بدون شک آن‌ها هم موانعی را برای صادرات کالاهای ما ایجاد می‌کنند، بنابراین باید در صادرات، منافع دو طرف را در نظر بگیریم.
رسولیان با اعتقاد بر اینکه در سطح کشور برای هر بازارچه باید در توافق با کشور مقابل دستورالعمل مشخصی وجود داشته باشد، عنوان می‌کند: در کشور ما متاسفانه دستورالعمل واحدی برای تمام بازارچههای مرزی وجود دارد؛ اما بنده معتقدم نباید این‌گونه باشد، زیرا دستورالعمل واحد، ممنوعیت‌ها و محدودیت‌هایی را برای فعالیت بازارچه‌ها ایجاد می‌کند. وی به این نکته نیز اشاره می‌کند که پیشنهاداتی برای افزایش تعداد بازارچههای مرزی سطح استان در کلات، صالح‌آباد و ... وجود دارد؛ اما ابتدا باید کشور مقابل موافقت کند و سپس ایجاد این بازارچه‌ها به تأیید دولت ما برسد که این امر روند زمان‌بری است و در صورت تأیید دولت آمادگی افزایش تعداد بازارچههای استان را داریم.
اظهارات مسئولان استانی و آمار و ارقامی که در خصوص صادرات از بازارچههای مرزی استان و ایجاد اشتغال آن‌ها اعلام می‌شود، حکایت از حرکت روبه‌جلو و چشم‌انداز روشن و امیدبخش این بازارچه‌ها دارد، با این حال انتظار می‌رود مسئولان خراسان رضوی بیش از پیش در جهت رفع مشکلات و رونق روزافزون بازارچههای مرزی استان گام بردارند تا چه بسا این بازارچه‌ها را بتوان به مناطق آزاد مرزی تبدیل کرد، اقدامی که شاید دشوار و زمان‌بر باشد؛ اما غیرممکن نیست.
فعالیت دوباره، اما یک‌طرفه بازارچه دوغارونpic2
بازارچه دوغارون در معبر رسمی بین دو کشور ایران و افغانستان و در ۱۵ کیلومتری شهر تایباد واقع شده است و تا شهر هرات افغانستان ۱۳۵ کیلومتر فاصله دارد.
به سراغ فرماندار شهرستان تایباد می رویم تا وضعیت فعلی بازارچه را از او جویا شویم. محمدعارف عارفی به گذشته‌های نه چندان دور اشاره می کند و معتقد است بازارچه دوغارون تا سال 1385 یکی از فعال‌ترین بازارچههای مرزی کشور بود و در آن سال رتبه اول بازارچههای مرزی را از آن خود کرد؛ اما کشور افغانستان در سال 85 به دلیل فشار نیروهای خارجی و به ویژه آمریکایی، بازارچه را تعطیل کرد.
فرماندار تایباد به این نکته نیز اشاره می‌کند که تعطیلی بازارچه دوغارون تا سال ۹۲ ادامه داشت و حتی در این سال، دولت نام آن را از فهرست بازارچههای مرزی حذف کرد. وی ادامه می‌دهد: با پیگیری‌های انجام شده، هیأت دولت فعالیت مجدد این بازارچه را تصویب کرد و از اوایل سال ۹۳ فعالیت خود را به صورت یک طرفه از سر گرفتیم و از ابتدای سال تنها به افغانستان صادرات داشته‌ایم.
عارفی با بیان اینکه بازارچه دوغارون در سال جاری رونق تقریبا خوبی گرفته و در 10 ماهه نخست سال حدود 20 میلیون دلار صادرات داشته است، خاطرنشان می‌کند: برای فعالیت دوطرفه این بازارچه مذاکرات بسیاری با طرف افغانستانی انجام شده و وعده‌های زیادی نیز داده‌اند؛ اما مشکل افغانستان این است که به دلیل وجود نیروهای خارجی، خودشان تصمیم‌گیرنده نهایی نیستند.
فرماندار تایباد تصریح می‌کند: افغانستان تمایل بسیاری برای فعال شدن بازارچه دوغارون دارد، اگرچه که افغان‌ها کالای زیادی برای صادرات به ایران ندارند، با این حال برای صادر کردن خشکبار و محصولات کشاورزی خود به ایران راغب هستند.
عارفی با تاکید بر این که هر مرز فعالی در رونق اقتصادی منطقه تاثیر بسیاری خواهد داشت، اظهار می‌کند: اگر بتوانیم بازارچه را به صورت مطلوبی فعال کنیم، برای حدود 4000 نفر ایجاد شغل خواهد شد. وی با اشاره به اینکه در حال حاضر این بازارچه در حال رونق گرفتن است، می‌گوید: پیش‌بینی می‌کنم اوایل سال آینده ظرفیت صادرات ما از این بازارچه حداقل سه برابر شود.pic3
معافیت گمرکی 6 قلم کالا در باجگیرانpic4
باجگیران نقطه صفر مرزی بین ایران و ترکمنستان است که ۸۴ کیلومتر تا قوچان و ۳۲ کیلومتر تا عشق‌آباد ترکمنستان فاصله دارد.
فرماندار قوچان در خصوص وضعیت فعلی بازارچه باجگیران به معافیت گمرکی شش قلم کالا از قبیل روفرشی، پارچه‌های جین و متقال، پتوهای یک نفره، روتختی و ... از حدود شش ماه قبل اشاره می‌کند و می‌گوید: این مسأله باعث شد حدود 250 نفر به صورت مستقیم در محل غرفه‌ها و بازارچه‌ها مشغول به‌کار شوند که این حرکت ایجاد اشتغال و بازگشت دوباره رونق را به بازارچه به ارمغان آورد. وی خاطرنشان می‌کند: روزانه حدود 300 نفر از اتباع ترکمنستان وارد بازارچه مرزی باجگیران می‌شوند و بیشترین محصولی که خریداری می‌کنند، شامل قالی، موکت، پلاستیک‌جات و مواد غذایی است.
علیرضا قامتی میزان صادرات بازارچه مرزی باجگیران را در ۱۰ ماهه نخست امسال حدود ۲۱ میلیون دلار اعلام می‌کند و می‌افزاید: واردات ما از این بازارچه در همین مدت زمان حدود ۵۰ هزار دلار بوده است. وی با بیان این که رونق بازارچه باجگیران و افزایش مبادلات و صادرات و واردات به کشور ترکمنستان نیز بستگی دارد، اظهار می‌کند: آنچه باعث افت بازارچه شده بحث وجود اجناس چینی در ترکمنستان است که مورد انتظار ما نیست.
فرماندار قوچان محدودیت‌های ترکمنستان برای ترانزیت را از دغدغه‌های رونق این بازارچه می‌داند و می گوید: ترکمنستان قول داده بود که تا آبان ماه این محدودیت ترانزیت برطرف شود، اما متاسفانه تاکنون این اتفاق نیفتاده است و ما حداکثر می‌توانیم روزانه از 10 دستگاه کامیون با محدودیت تُناژ برای مبادله کالا از این مرز استفاده کنیم. وی با بیان این که نشست‌هایی را در سطح وزارت امور خارجه برای رفع این مشکلات برگزار کرده‌ایم، یادآور می‌شود: ترکمنستان سیاست‌های خاص خود را دارد و در این سیاست‌ها برخی مرزها را بیشتر سیاسی تعریف کرده که در این مرزها تردد اتباع سیاسی مدنظرشان است.
قامتی با اشاره به این که باجگیران به لحاظ جغرافیایی با پایتخت ترکمنستان حدود ۳۰ کیلومتر فاصله دارد، تصریح می‌کند: این کشور مباحث خاص امنیتی خود را برای این مرز دارد، اما بر اساس آنچه از قبل برنامه‌ریزی شده بود، باید با بهره‌برداری از کنارگذری در جنوب‌شرقی شهر عشق‌آباد، محدودیت‌های ترانزیتی به حالت اولیه خود برگردد، اما هنوز این امر محقق نشده است؛ این پروژه پیشرفت خوبی داشته و اقدامات راهداری آن در حدفاصل ترکمنستان تا باجگیران هم انجام شده است.
فرماندار قوچان در باره راهکارهای رونق بیشتر اقتصادی در بازارچه باجگیران می‌گوید: طبیعت بازارچه‌ها در مناطق مختلف از سیاست‌های کلی کشور تبعیت می‌کند؛ جاذبه‌های خوبی را در منطقه باجگیران داریم و باید در زمینه جذب توریست در این منطقه فعالیت کنیم. وی با اشاره به این که بسیاری از اتباع ترکمن برای انجام امور پزشکی خود به مشهد مراجعه می‌کنند، اظهار می‌کند: اگر بتوانیم بیمارستان مناسبی در قوچان داشته باشیم و خدمات پزشکی بهتری ارائه کنیم، طبیعتا استقبال خوبی از آن خواهد شد و اگر به این مسائل در سطح ملی توجه شود، بازارچه مرزی باجگیران رونق بسیاری خواهد داشت. pic5
دسترسی دشوار مرزنشینان به امکانات
یک کارشناس اقتصادی با اشاره به تفاوت‌های مناطق مرزی با دیگر نقاط کشور اظهار می‌کند: یکی از این تفاوت‌های مهم عدم‌امکان ارتباط ۳۶۰ درجه با سایر نقاط کشور است؛ تفاوت مهم دیگر طولانی بودن شعاع ارتباطی با مناطق داخلی و مرکزی است و همین امر موجب می‌شود مرزنشینان دسترسی دشوارتری به امکانات کشور داشته باشند؛ طبعا مقرون‌به‌صرفه نخواهد بود که تمام امکانات زیربنایی و رفاهی، نقطه به نقطه در سراسر کشور ایجاد و مستقر شوند.
کوروش بهشتی ادامه می‌دهد: از طرف دیگر مناطق مرزی از مزیت امکان ارتباط با کشور همسایه برخوردار هستند. کشورهای مختلف جهان برای غلبه بر این محدودیت‌ها، تدابیر و اقدمات خاصی را مبذول کرده‌اند. با این حال تفاوت در دیدگاه کلی کشورها به تجارت مرزی، سیاست آن‌ها را هم متحول کرده است.
بهشتی تصریح می‌کند: در اروپا، تراکم جمعیت بالا، همگنی نسبی فرهنگی و اقتصادی، کوچک بودن کشور و ... باعث ایجاد پیمان‌هایی مانند ماستریخت و شنگن شده است، لذا در اتحادیه اروپا صحبت کردن از بازارچههای مرزی بی‌معناست؛ در چین به تجارت مرزی با دید شدیدا تهاجمی و مثبت نگریسته شده است. بازارچههای مشترک مرزی چین با روسیه، تایوان و کامبوج تقریبا مشابه یک منطقه ویژه اقتصادی مشترک مرزی است تا بازارچه مشترک مرزی.
این کارشناس اقتصادی با بیان این که در مرز کشور آمریکا و کانادا مبادلات مرزی به نحوی بسیار گسترده پیش‌بینی شده است، خاطرنشان می‌کند: در این کشورها مدیریت بازارچه از طریق یک سیستم تجارت الکترونیک پشتیبانی می‌شود و شامل طیف وسیعی از فعالیت‌های اقتصادی اعم از گردشگری مرزی، ترانزیت، سرمایه‌گذاری، خدمات بهداشتی و درمانی و ... است و در واقع کل نوار مرزی دو کشور به صورت یک نوار مشترک مرزی دیده شده است.
این اقدام در راستای غلبه بر شرایط سخت زمستان‌های این منطقه و بهره‌برداری تکمیلی از زیرساخت‌های دو کشور برای غلبه بر سختی‌های طبیعی منطقه است.
لزوم تامین زیرساخت‌های اقتصادی دو کشور
بهشتی با اشاره به اینکه در حالت کلی تجارت مرزی موفق نیازمند یک اجماع مشترک در تولیدات، تجارت و زیرساخت‌های اقتصادی دو طرف است، در خصوص بازارچه مرزی باجگیران عنوان می‌کند: درباره این بازارچه چند نکته وجود دارد که برخی مواقع نقطه قوت آن است، اما نه اساسا برای مرزنشینان و در بسیاری از مواقع نیز نقطه ضعف این بازارچه محسوب می‌شود. اول این که این بازارچه در مجاورت گمرک رسمی قرار دارد.
این کارشناس اقتصادی می‌گوید: زمانی‌که بازارچه مرزی در مجاورت گمرک رسمی وجود دارد تنها تخفیف‌ها و معافیت‌های مالیاتی و گمرکی در نظر گرفته شده برای آن جذاب است و نه سایر تسهیلات و دسترسی‌های مرزنشینان و این نکته منفی اغلب بازارچههای مرزی کشور است؛ این مسأله دو مزیت دارد؛ اولی کاهش نیاز به پرسنل و مدیریت قوی‌تر بازارچه است که عمدتا از دید دولت و گمرک مثبت و مهم است و دیگری امکان استفاده از تشریفات بازارچه یا گمرک که آن هم بیشتر برای تاجرانی مهم است که از پوشش بازارچه استفاده می‌کنند و کمتر برای مرزنشین اهمیت دارد، زیرا مرزنشینان به ندرت کارت بازرگانی دارند و بنابراین امکان فعالیت آن ها در گمرک بسیار اندک است. تنها برای تعاونی‌های مرزنشینان امکان فعالیت وجود دارد که برای آنان هم این مسأله چندان جدی نیست.
بهشتی به صعب‌العبور بودن مسیر بازارچه مرزی باجگیران اشاره و خاطرنشان می‌کند: تراکم جمعیت در آن محدوده بسیار پایین و منطقه وسیعی در مجاورت بازارچه، منطقه طبیعی حفاظت شده است که یقینا جمعیت ساکن در آن نمی‌تواند قابل توجه و توجیه‌ساز بازارچه باشد. وی می‌افزاید: نقطه مقابل باجگیران، عشق‌آباد، پایتخت کشور ترکمنستان و مناطق جمعیتی اطراف آن است؛ هر چند این تراکم جمعیت در ایجاد تجارت موثر است، اما باید توجه کرد معمولا رفاه در پایتخت کشورها و نواحی اطراف آن به نحوی است که خرید از بازارچه را خیلی توجیه‌پذیر نمی‌کند و اگر قرار باشد این تجارت توسعه یابد باید استراتژی بازارچه مرزی باجگیران تغییر کند و این تغییر استراتژی نیازمند سرمایه‌گذاری نسبتا بالایی به‌ویژه با دید جذب گردشگر است.
این کارشناس اقتصادی مهم‌ترین مشکل بازارچه باجگیران را قرار نداشتن در ثقل جمعیت مرزشینی دو طرف و جاده دشوار و با مسافت طولانی آن می‌داند و اظهار می‌کند: مشکل دیگر فقدان زیرساخت‌های دو طرف است. وی با بیان اینکه ترکمنستان کشوری تک‌محصولی است، تصریح می‌کند: اندک محصولات موجود در بازارچه نیز اغلب صادرات مجدد این کشور است و چون ترکمنستان قانون مبادلات مرزی پایاپای را شرط قرار داده است، موضوع گره میخورد.
بهشتی ادامه می‌دهد: از طرفی مناسب نبودن سیستم مقررات گمرکی کشور و مقررات بازارچه‌ها با نیازهای مرزهای شمالی، مسأله مبادلات مرزی را به حاشیه می‌برد.
این کارشناس اقتصادی معتقد است به دلیل این که بازارچه مرزی باجگیران در مجاورت گمرک رسمی واقع شده تحلیل اثر آن بر رونق منطقه قابل ارزیابی جداگانه نیست و خاطرنشان می‌کند: سال گذشته صادرات این بازارچه حدود ۲۸ میلیون دلار بوده و واردات ثبت شده، صفر است؛ اگر حجم تجارت این بازارچه به حدود ۵۰ میلیون دلار برسد و حدود پنج تا ۱۰ میلیون دلار آن واردات باشد، می‌توان گفت آنچه که در کشور از یک بازارچه مرزی انتظار می‌رود، انجام شده است و اگر حجم تجارت مرزی بالاتری انتظار می‌رود باید بازارچه جدیدتری گشایش یابد یا تدبیر دیگری اتخاذ شود.
لزوم تغییر رویکرد در مبادلات مرزی
بهشتی بازارچه‌ها را فقط یکی از ابزارهای مبادلات مرزی می‌داند و معتقد است مبادلات مرزی در کشور، نیاز به تغییر رویکرد و راهبرد دارد و این تغییر باید در مقررات، ساختار و سازماندهی رخ دهد و مردم هم به لزوم این تغییر باور داشته باشند و به توافق نهایی دست یابند. وی تصریح می‌کند: در حال حاضر در بسیاری از نقاط کشور به ویژه نواحی برخوردار که صنعت توسعه‌یافته دارند، مبادلات مرزی را مزاحم تلقی می‌کنند.
این کارشناس اقتصادی تاکید می‌کند: هنوز باید تحقیقات گسترده ای برای انجام یک مدیریت کارآمد مرز و مناطق مرزی، توسعه تجارت رسمی، توسعه اقتصادی در آن مناطق و مقابله با پدیده‌های شومی چون تروریست و قاچاق صورت پذیرد.
انحراف از اهداف بازارچه‌ها
یک کارشناس‌ارشد توسعه ارزیابی چندان مثبتی از وضعیت کنونی بازارچههای مرزی استان ندارد و با اشاره به نقش بسزای بازارچههای مرزی در رونق اقتصادی، ایجاد اشتغال و بهبود وضعیت معیشتی، بر لزوم فعال شدن هر چه بیشتر بازارچههای مرزی استان تاکید می‌کند و می‌گوید: برای این بازارچه‌ها اهدافی از قبیل ایجاد رونق اقتصادی، تامین نیازهای مرزنشینان، کاهش قاچاق کالا، رونق بخشیدن به اقتصاد منطقه تعریف شده است.
مهدی نایه‌در بازارچه باجگیران را در حال حاضر تنها بازارچه فعال استان می‌داند و در خصوص دلایل فعال نبودن یا رونق اندک بازارچههای مرزی استان اظهار می‌کند: معتقدم، نتوانسته‌ایم از پتانسیل‌های این بازارچه‌ها استفاده کنیم و از اهدافی که برای این بازارچه‌ها تعریف شده است، انحراف داشته‌ایم. وی با بیان اینکه برای تحقق اهداف تعریف شده برای بازارچه‌ها تلاش چندانی نکرده‌ایم، می‌افزاید: صرفا تنها دلخوش به صادرات از این بازارچه‌ها هستیم. درصورتی‌که الزاما هدف از تشکیل بازارچههای مرزی افزایش درآمدهای ارزی نبوده، اما اکنون این وجه غالب شده است.
عدم‌دسترسی به نیازهای اولیه، فقدان اشتغال و پایین‌بودن درآمد از عمده‌ترین ویژگی‌های اقتصادی و اجتماعی این مناطق است که زمینه را برای معضلات و نابسامانی‌هایی از قبیل مهاجرت، قاچاق کالا و ناامنی در این مناطق فراهم می‌کند؛
از این رو تامین نیازهای مرزنشینان، ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی در راستای تشویق بومیان برای ماندگاری در مناطق مرزی اهمیت بسزایی دارد. خراسان رضوی به دلیل هم‌جواری با دو کشور ترکمنستان و افغانستان امکان ارزشمند استفاده از ظرفیت بازارچههای مرزی را دارد. در حال حاضر دو بازارچه مرزی «دوغارون» و «باجگیران» در حال فعالیت هستند که اولی در نقطه مرزی افغانستان و دومی در مرز ترکمنستان واقع شده است.
اهمیت سیاسی، امنیتی بازارچههای مرزی
دکتر مصطفی کریم‌زاده، عضو هیأت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه فردوسی مشهد معتقد است در خصوص بازارچههای مرزی تنها مباحث اقتصادی مطرح نیست، بلکه این بازارچه‌ها به لحاظ سیاسی و مرزی نیز اهمیت ویژه‌ای دارند. وی ادامه می‌دهد: در مناطق مرزی به دلیل دور بودن از پایتخت و کمبود امکانات احتمال مهاجرت بومیان این مناطق وجود دارد و خالی از سکنه شدن این مناطق مشکل‌آفرین خواهد شد.
کریم‌زاده با بیان اینکه احداث یک بازارچه مرزی باعث ایجاد اعتماد متقابل بین دو کشور هم‌مرز می‌شود، تصریح می‌کند: با وجود این بازارچه‌ها هزینه‌های حمل و نقل در مبادلات اقتصادی به دلیل نزدیک بودن دو کشور به شدت کاهش می‌یابد که این امر در توسعه مبادلات اقتصادی، ایجاد اشتغال، افزایش تولید و درآمدزایی برای مرزنشینان بسیار موثر خواهد بود.
عضو هیأت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه فردوسی مشهد اظهار می‌کند: با وجود بازارچههای مزری به دلیل اعتماد متقابلی که از طریق این بازارچه‌ها بین دو کشور هم‌مرز ایجاد می‌شود، نیازی به هزینه‌کرد دولت برای تامین امنیت در این مناطق نیست. وی اضافه می‌کند: از طرف دیگر اگر بحث بازارچه‌ها را از منظر مدیریت بازاریابی در نظر بگیریم، یکی از استراتژی‌های کشورها این است که نفوذ در بازارهای بین‌المللی را سرلوحه کار خود قرار دهند و ایجاد بازارچههای مرزی در راستای تحقق نفوذ در بازار هدف کشور همسایه موثر خواهد بود.
کریم‌زاده در پاسخ به سوالی در خصوص میزان موفقیت دو بازارچه مرزی خراسان رضوی می‌گوید: اگر بر اساس آمار و ارقام بخواهیم این دو بازارچه را با سایر بازارچههای جهان و کشور از قبیل بازارچههای مرزی کردستان مقایسه کنیم، شاید با وضعیت ایده‌آل فاصله داریم؛ اما باید نگرش مثبتی به این بازارچه‌ها داشته باشیم و همین وضعیت را تقویت و تسهیلاتی ایجاد کنیم. برای مثال می‌توان به صادرکنندگان و واردکنندگان این مناطق کد اقتصادی، تسهیلات بانکی و ... ارائه کرد. وی تاکید می‌کند: باید با فراهم کردن انواع تسهیلات بانکی، ایجاد زیرساخت‌های مناسب و ... بتوان این بازارچه‌ها را تقویت کرد.
عضو هیأت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به نقش بازارچههای مرزی در تامین امنیت و ثبات در منطقه، عنوان می‌کند: بهتر است هزینه‌ای که دولت برای ایجاد امنیت و ثبات در این مناطق خرج می‌کند، در اختیار تولیدکنندگان و صادرکنندگان قرار گیرد؛ همچنین این بازارچههای مرزی نقش بسیار موثری در پیشگیری از قاچاق کالا خواهند داشت.
کریم‌زاده در خصوص چشم‌انداز آینده بازارچههای مرزی باجگیران و دوغارون نگرش مثبتی دارد و می‌گوید: نسبت به این دو بازارچه مرزی موجود در استان نگاه مثبتی دارم و معتقدم استانداری و دولت باید بودجه خاصی را برای آن‌ها در نظر بگیرند تا شاهد گسترش آن‌ها باشیم. پیشنهاد من این است که این بازارچه‌ها را می‌توان یک گام جلوتر برد و به مناطق آزاد مرزی تبدیل کرد.
اخذ مصوبه ایجاد بازارچه جدید
مدیرکل دفتر هماهنگی امور اقتصادی و بین‌الملل استانداری، تعداد بازارچههای فعلی استان را دو بازارچه اعلام و اظهار می‌کند: مصوبه ایجاد بازارچه مرزی سنگان خواف را در مرز افغانستان داریم که درحال حاضر فعالیتی ندارد، زیرا طرف افغانی هنوز پای کار نیامده است؛ ایجاد این بازارچه در چهارمین اجلاس مشترک ایران و افغانستان مطرح و در خصوص کلیات آن نیز توافق شد، اما هنوز عملیاتی نشده است؛ ما در حال پیگیری هستیم و امیدواریم در کمیسیون بعدی که در ایران برگزار خواهد شد، بتوانیم به نتیجه برسیم.
علی رسولیان هدف اصلی ایجاد بازارچه‌ها را کمک به مردم مرزنشین می‌داند و می‌گوید: بازارچه‌ها باید بتوانند مبادلات تجاری بین مردم مرزنشین دو کشور را فراهم کنند که به اعتقاد من در این امر بازارچه‌ها هم از نظر صادراتی که داشتند و هم از نظر ایجاد اشتغال برای مردم منطقه موفق بود‌ه‌اند.
مدیرکل دفتر هماهنگی امور اقتصادی و بین‌الملل استانداری با بیان این که بیشتر صادرات بازارچه دوغارون محصولات کشاورزی، تره‌بار، آهن‌آلات، سیمان و ... است، خاطرنشان می‌کند: تقریبا به صورت میانگین حدود 300 نفر در هر روز در این بازارچه مشغول فعالیت هستند. تدابیری اتخاذ کرده‌ایم تا در این بازارچه ماشین‌های سنگین کمتر مورد استفاده قرار گیرند تا از این طریق زمینه برای اشتغال افراد بیشتری فراهم شود.
رسولیان با اشاره به این که در بازارچه باجگیران به صورت متوسط روزانه حدود ۱۰۰ نفر فعالیت می‌کنند، می‌افزاید: عمده کالاهای صادراتی این بازارچه فرش، موکت، کفش، محصولات نساجی و ... است. وی در خصوص اهمیت این دو بازارچه مرزی استان می‌گوید: در دوغارون بیشتر محصولات کشاورزی صادر می‌شود. این محصولات سود اندکی دارند و از طرف دیگر هزینه‌های ترانزیت و هزینه‌هایی که افغانستان دریافت می‌کند، بسیار بالاست و عملا بدون بازارچه صادرات آن‌ها ممکن نیست، زیرا توجیه اقتصادی ندارد.
مدیرکل دفتر هماهنگی امور اقتصادی و بین‌الملل استانداری ادامه می‌دهد: برای صادرات فرش و موکت نیز عوارضی که ترکمن‌ها در گمرک اخذ می‌کنند، بسیار بالاست و اگر این بازارچه مرزی نباشد، عملا فرش و موکت از سبد صادراتی ما به ترکمنستان حذف می‌شود و باید در گمرک عوارض بالایی را بابت صادرات این محصولات بپردازیم.
صادرات 44 میلیون دلاری
بازارچههای استانpic۱
رسولیان میزان صادرات دو بازارچه مرزی استان را در 10 ماهه نخست امسال حدود 44 میلیون دلار اعلام می‌کند و می‌گوید: این رقم نسبت به مدت مشابه سال گذشته 75 میلیون دلار افزایش داشته است. وی اضافه می‌کند: باجگیران در 10 ماهه نخست امسال، 21 میلیون دلار و دوغارون 22.6 میلیون دلار صادرات داشته است. وی با بیان اینکه کشور ما در 50 درصد رونق بازارچه‌ها موثر است، خاطرنشان می‌کند: رونق بازارچه‌ها به دو کشور بستگی دارد و 50 درصد باقیمانده به کشور مقابل مربوط است.
رسولیان تغییرات قوانین و مقررات کشورها را از موانع موجود در رونق بازارچه‌ها می‌داند و تصریح می‌کند: بی‌ثباتی در قوانین و مقررات کشورها بر عملکرد بازارچههای مرزی تأثیر منفی دارد.
مدیرکل دفتر هماهنگی امور اقتصادی و بین‌الملل استانداری مشکل دیگر بازارچههای مرزی را نبود تسهیلاتی برای واردات اعلام می‌کند و می‌گوید: بازارچههای ما به‌صورت عمده واردات ندارد. نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم در بازارچه‌ها فقط صادرات داشته باشیم، اما کشور مقابل فقط واردات داشته باشد. وی ادامه می‌دهد: بازارچههای مرزی مکانی است که کشور مقابل هم باید در آن فعالیت کند و منابع باید دو طرفه باشد. اگر تسهیلات مشخصی را به کشور مقابل ندهیم و نظر آن‌ها را تأمین نکنیم، بدون شک آن‌ها هم موانعی را برای صادرات کالاهای ما ایجاد می‌کنند، بنابراین باید در صادرات، منافع دو طرف را در نظر بگیریم.
رسولیان با اعتقاد بر اینکه در سطح کشور برای هر بازارچه باید در توافق با کشور مقابل دستورالعمل مشخصی وجود داشته باشد، عنوان می‌کند: در کشور ما متاسفانه دستورالعمل واحدی برای تمام بازارچههای مرزی وجود دارد؛ اما بنده معتقدم نباید این‌گونه باشد، زیرا دستورالعمل واحد، ممنوعیت‌ها و محدودیت‌هایی را برای فعالیت بازارچه‌ها ایجاد می‌کند. وی به این نکته نیز اشاره می‌کند که پیشنهاداتی برای افزایش تعداد بازارچههای مرزی سطح استان در کلات، صالح‌آباد و ... وجود دارد؛ اما ابتدا باید کشور مقابل موافقت کند و سپس ایجاد این بازارچه‌ها به تأیید دولت ما برسد که این امر روند زمان‌بری است و در صورت تأیید دولت آمادگی افزایش تعداد بازارچههای استان را داریم.
اظهارات مسئولان استانی و آمار و ارقامی که در خصوص صادرات از بازارچههای مرزی استان و ایجاد اشتغال آن‌ها اعلام می‌شود، حکایت از حرکت روبه‌جلو و چشم‌انداز روشن و امیدبخش این بازارچه‌ها دارد، با این حال انتظار می‌رود مسئولان خراسان رضوی بیش از پیش در جهت رفع مشکلات و رونق روزافزون بازارچههای مرزی استان گام بردارند تا چه بسا این بازارچه‌ها را بتوان به مناطق آزاد مرزی تبدیل کرد، اقدامی که شاید دشوار و زمان‌بر باشد؛ اما غیرممکن نیست.
فعالیت دوباره، اما یک‌طرفه بازارچه دوغارونpic2
بازارچه دوغارون در معبر رسمی بین دو کشور ایران و افغانستان و در ۱۵ کیلومتری شهر تایباد واقع شده است و تا شهر هرات افغانستان ۱۳۵ کیلومتر فاصله دارد.
به سراغ فرماندار شهرستان تایباد می رویم تا وضعیت فعلی بازارچه را از او جویا شویم. محمدعارف عارفی به گذشته‌های نه چندان دور اشاره می کند و معتقد است بازارچه دوغارون تا سال 1385 یکی از فعال‌ترین بازارچههای مرزی کشور بود و در آن سال رتبه اول بازارچههای مرزی را از آن خود کرد؛ اما کشور افغانستان در سال 85 به دلیل فشار نیروهای خارجی و به ویژه آمریکایی، بازارچه را تعطیل کرد.
فرماندار تایباد به این نکته نیز اشاره می‌کند که تعطیلی بازارچه دوغارون تا سال ۹۲ ادامه داشت و حتی در این سال، دولت نام آن را از فهرست بازارچههای مرزی حذف کرد. وی ادامه می‌دهد: با پیگیری‌های انجام شده، هیأت دولت فعالیت مجدد این بازارچه را تصویب کرد و از اوایل سال ۹۳ فعالیت خود را به صورت یک طرفه از سر گرفتیم و از ابتدای سال تنها به افغانستان صادرات داشته‌ایم.
عارفی با بیان اینکه بازارچه دوغارون در سال جاری رونق تقریبا خوبی گرفته و در 10 ماهه نخست سال حدود 20 میلیون دلار صادرات داشته است، خاطرنشان می‌کند: برای فعالیت دوطرفه این بازارچه مذاکرات بسیاری با طرف افغانستانی انجام شده و وعده‌های زیادی نیز داده‌اند؛ اما مشکل افغانستان این است که به دلیل وجود نیروهای خارجی، خودشان تصمیم‌گیرنده نهایی نیستند.
فرماندار تایباد تصریح می‌کند: افغانستان تمایل بسیاری برای فعال شدن بازارچه دوغارون دارد، اگرچه که افغان‌ها کالای زیادی برای صادرات به ایران ندارند، با این حال برای صادر کردن خشکبار و محصولات کشاورزی خود به ایران راغب هستند.
عارفی با تاکید بر این که هر مرز فعالی در رونق اقتصادی منطقه تاثیر بسیاری خواهد داشت، اظهار می‌کند: اگر بتوانیم بازارچه را به صورت مطلوبی فعال کنیم، برای حدود 4000 نفر ایجاد شغل خواهد شد. وی با اشاره به اینکه در حال حاضر این بازارچه در حال رونق گرفتن است، می‌گوید: پیش‌بینی می‌کنم اوایل سال آینده ظرفیت صادرات ما از این بازارچه حداقل سه برابر شود.pic3
معافیت گمرکی 6 قلم کالا در باجگیرانpic4
باجگیران نقطه صفر مرزی بین ایران و ترکمنستان است که ۸۴ کیلومتر تا قوچان و ۳۲ کیلومتر تا عشق‌آباد ترکمنستان فاصله دارد.
فرماندار قوچان در خصوص وضعیت فعلی بازارچه باجگیران به معافیت گمرکی شش قلم کالا از قبیل روفرشی، پارچه‌های جین و متقال، پتوهای یک نفره، روتختی و ... از حدود شش ماه قبل اشاره می‌کند و می‌گوید: این مسأله باعث شد حدود 250 نفر به صورت مستقیم در محل غرفه‌ها و بازارچه‌ها مشغول به‌کار شوند که این حرکت ایجاد اشتغال و بازگشت دوباره رونق را به بازارچه به ارمغان آورد. وی خاطرنشان می‌کند: روزانه حدود 300 نفر از اتباع ترکمنستان وارد بازارچه مرزی باجگیران می‌شوند و بیشترین محصولی که خریداری می‌کنند، شامل قالی، موکت، پلاستیک‌جات و مواد غذایی است.
علیرضا قامتی میزان صادرات بازارچه مرزی باجگیران را در ۱۰ ماهه نخست امسال حدود ۲۱ میلیون دلار اعلام می‌کند و می‌افزاید: واردات ما از این بازارچه در همین مدت زمان حدود ۵۰ هزار دلار بوده است. وی با بیان این که رونق بازارچه باجگیران و افزایش مبادلات و صادرات و واردات به کشور ترکمنستان نیز بستگی دارد، اظهار می‌کند: آنچه باعث افت بازارچه شده بحث وجود اجناس چینی در ترکمنستان است که مورد انتظار ما نیست.
فرماندار قوچان محدودیت‌های ترکمنستان برای ترانزیت را از دغدغه‌های رونق این بازارچه می‌داند و می گوید: ترکمنستان قول داده بود که تا آبان ماه این محدودیت ترانزیت برطرف شود، اما متاسفانه تاکنون این اتفاق نیفتاده است و ما حداکثر می‌توانیم روزانه از 10 دستگاه کامیون با محدودیت تُناژ برای مبادله کالا از این مرز استفاده کنیم. وی با بیان این که نشست‌هایی را در سطح وزارت امور خارجه برای رفع این مشکلات برگزار کرده‌ایم، یادآور می‌شود: ترکمنستان سیاست‌های خاص خود را دارد و در این سیاست‌ها برخی مرزها را بیشتر سیاسی تعریف کرده که در این مرزها تردد اتباع سیاسی مدنظرشان است.
قامتی با اشاره به این که باجگیران به لحاظ جغرافیایی با پایتخت ترکمنستان حدود ۳۰ کیلومتر فاصله دارد، تصریح می‌کند: این کشور مباحث خاص امنیتی خود را برای این مرز دارد، اما بر اساس آنچه از قبل برنامه‌ریزی شده بود، باید با بهره‌برداری از کنارگذری در جنوب‌شرقی شهر عشق‌آباد، محدودیت‌های ترانزیتی به حالت اولیه خود برگردد، اما هنوز این امر محقق نشده است؛ این پروژه پیشرفت خوبی داشته و اقدامات راهداری آن در حدفاصل ترکمنستان تا باجگیران هم انجام شده است.
فرماندار قوچان در باره راهکارهای رونق بیشتر اقتصادی در بازارچه باجگیران می‌گوید: طبیعت بازارچه‌ها در مناطق مختلف از سیاست‌های کلی کشور تبعیت می‌کند؛ جاذبه‌های خوبی را در منطقه باجگیران داریم و باید در زمینه جذب توریست در این منطقه فعالیت کنیم. وی با اشاره به این که بسیاری از اتباع ترکمن برای انجام امور پزشکی خود به مشهد مراجعه می‌کنند، اظهار می‌کند: اگر بتوانیم بیمارستان مناسبی در قوچان داشته باشیم و خدمات پزشکی بهتری ارائه کنیم، طبیعتا استقبال خوبی از آن خواهد شد و اگر به این مسائل در سطح ملی توجه شود، بازارچه مرزی باجگیران رونق بسیاری خواهد داشت. pic5
دسترسی دشوار مرزنشینان به امکانات
یک کارشناس اقتصادی با اشاره به تفاوت‌های مناطق مرزی با دیگر نقاط کشور اظهار می‌کند: یکی از این تفاوت‌های مهم عدم‌امکان ارتباط ۳۶۰ درجه با سایر نقاط کشور است؛ تفاوت مهم دیگر طولانی بودن شعاع ارتباطی با مناطق داخلی و مرکزی است و همین امر موجب می‌شود مرزنشینان دسترسی دشوارتری به امکانات کشور داشته باشند؛ طبعا مقرون‌به‌صرفه نخواهد بود که تمام امکانات زیربنایی و رفاهی، نقطه به نقطه در سراسر کشور ایجاد و مستقر شوند.
کوروش بهشتی ادامه می‌دهد: از طرف دیگر مناطق مرزی از مزیت امکان ارتباط با کشور همسایه برخوردار هستند. کشورهای مختلف جهان برای غلبه بر این محدودیت‌ها، تدابیر و اقدمات خاصی را مبذول کرده‌اند. با این حال تفاوت در دیدگاه کلی کشورها به تجارت مرزی، سیاست آن‌ها را هم متحول کرده است.
بهشتی تصریح می‌کند: در اروپا، تراکم جمعیت بالا، همگنی نسبی فرهنگی و اقتصادی، کوچک بودن کشور و ... باعث ایجاد پیمان‌هایی مانند ماستریخت و شنگن شده است، لذا در اتحادیه اروپا صحبت کردن از بازارچههای مرزی بی‌معناست؛ در چین به تجارت مرزی با دید شدیدا تهاجمی و مثبت نگریسته شده است. بازارچههای مشترک مرزی چین با روسیه، تایوان و کامبوج تقریبا مشابه یک منطقه ویژه اقتصادی مشترک مرزی است تا بازارچه مشترک مرزی.
این کارشناس اقتصادی با بیان این که در مرز کشور آمریکا و کانادا مبادلات مرزی به نحوی بسیار گسترده پیش‌بینی شده است، خاطرنشان می‌کند: در این کشورها مدیریت بازارچه از طریق یک سیستم تجارت الکترونیک پشتیبانی می‌شود و شامل طیف وسیعی از فعالیت‌های اقتصادی اعم از گردشگری مرزی، ترانزیت، سرمایه‌گذاری، خدمات بهداشتی و درمانی و ... است و در واقع کل نوار مرزی دو کشور به صورت یک نوار مشترک مرزی دیده شده است.
این اقدام در راستای غلبه بر شرایط سخت زمستان‌های این منطقه و بهره‌برداری تکمیلی از زیرساخت‌های دو کشور برای غلبه بر سختی‌های طبیعی منطقه است.
لزوم تامین زیرساخت‌های اقتصادی دو کشور
بهشتی با اشاره به اینکه در حالت کلی تجارت مرزی موفق نیازمند یک اجماع مشترک در تولیدات، تجارت و زیرساخت‌های اقتصادی دو طرف است، در خصوص بازارچه مرزی باجگیران عنوان می‌کند: درباره این بازارچه چند نکته وجود دارد که برخی مواقع نقطه قوت آن است، اما نه اساسا برای مرزنشینان و در بسیاری از مواقع نیز نقطه ضعف این بازارچه محسوب می‌شود. اول این که این بازارچه در مجاورت گمرک رسمی قرار دارد.
این کارشناس اقتصادی می‌گوید: زمانی‌که بازارچه مرزی در مجاورت گمرک رسمی وجود دارد تنها تخفیف‌ها و معافیت‌های مالیاتی و گمرکی در نظر گرفته شده برای آن جذاب است و نه سایر تسهیلات و دسترسی‌های مرزنشینان و این نکته منفی اغلب بازارچههای مرزی کشور است؛ این مسأله دو مزیت دارد؛ اولی کاهش نیاز به پرسنل و مدیریت قوی‌تر بازارچه است که عمدتا از دید دولت و گمرک مثبت و مهم است و دیگری امکان استفاده از تشریفات بازارچه یا گمرک که آن هم بیشتر برای تاجرانی مهم است که از پوشش بازارچه استفاده می‌کنند و کمتر برای مرزنشین اهمیت دارد، زیرا مرزنشینان به ندرت کارت بازرگانی دارند و بنابراین امکان فعالیت آن ها در گمرک بسیار اندک است. تنها برای تعاونی‌های مرزنشینان امکان فعالیت وجود دارد که برای آنان هم این مسأله چندان جدی نیست.
بهشتی به صعب‌العبور بودن مسیر بازارچه مرزی باجگیران اشاره و خاطرنشان می‌کند: تراکم جمعیت در آن محدوده بسیار پایین و منطقه وسیعی در مجاورت بازارچه، منطقه طبیعی حفاظت شده است که یقینا جمعیت ساکن در آن نمی‌تواند قابل توجه و توجیه‌ساز بازارچه باشد. وی می‌افزاید: نقطه مقابل باجگیران، عشق‌آباد، پایتخت کشور ترکمنستان و مناطق جمعیتی اطراف آن است؛ هر چند این تراکم جمعیت در ایجاد تجارت موثر است، اما باید توجه کرد معمولا رفاه در پایتخت کشورها و نواحی اطراف آن به نحوی است که خرید از بازارچه را خیلی توجیه‌پذیر نمی‌کند و اگر قرار باشد این تجارت توسعه یابد باید استراتژی بازارچه مرزی باجگیران تغییر کند و این تغییر استراتژی نیازمند سرمایه‌گذاری نسبتا بالایی به‌ویژه با دید جذب گردشگر است.
این کارشناس اقتصادی مهم‌ترین مشکل بازارچه باجگیران را قرار نداشتن در ثقل جمعیت مرزشینی دو طرف و جاده دشوار و با مسافت طولانی آن می‌داند و اظهار می‌کند: مشکل دیگر فقدان زیرساخت‌های دو طرف است. وی با بیان اینکه ترکمنستان کشوری تک‌محصولی است، تصریح می‌کند: اندک محصولات موجود در بازارچه نیز اغلب صادرات مجدد این کشور است و چون ترکمنستان قانون مبادلات مرزی پایاپای را شرط قرار داده است، موضوع گره میخورد.
بهشتی ادامه می‌دهد: از طرفی مناسب نبودن سیستم مقررات گمرکی کشور و مقررات بازارچه‌ها با نیازهای مرزهای شمالی، مسأله مبادلات مرزی را به حاشیه می‌برد.
این کارشناس اقتصادی معتقد است به دلیل این که بازارچه مرزی باجگیران در مجاورت گمرک رسمی واقع شده تحلیل اثر آن بر رونق منطقه قابل ارزیابی جداگانه نیست و خاطرنشان می‌کند: سال گذشته صادرات این بازارچه حدود ۲۸ میلیون دلار بوده و واردات ثبت شده، صفر است؛ اگر حجم تجارت این بازارچه به حدود ۵۰ میلیون دلار برسد و حدود پنج تا ۱۰ میلیون دلار آن واردات باشد، می‌توان گفت آنچه که در کشور از یک بازارچه مرزی انتظار می‌رود، انجام شده است و اگر حجم تجارت مرزی بالاتری انتظار می‌رود باید بازارچه جدیدتری گشایش یابد یا تدبیر دیگری اتخاذ شود.
لزوم تغییر رویکرد در مبادلات مرزی
بهشتی بازارچه‌ها را فقط یکی از ابزارهای مبادلات مرزی می‌داند و معتقد است مبادلات مرزی در کشور، نیاز به تغییر رویکرد و راهبرد دارد و این تغییر باید در مقررات، ساختار و سازماندهی رخ دهد و مردم هم به لزوم این تغییر باور داشته باشند و به توافق نهایی دست یابند. وی تصریح می‌کند: در حال حاضر در بسیاری از نقاط کشور به ویژه نواحی برخوردار که صنعت توسعه‌یافته دارند، مبادلات مرزی را مزاحم تلقی می‌کنند.
این کارشناس اقتصادی تاکید می‌کند: هنوز باید تحقیقات گسترده ای برای انجام یک مدیریت کارآمد مرز و مناطق مرزی، توسعه تجارت رسمی، توسعه اقتصادی در آن مناطق و مقابله با پدیده‌های شومی چون تروریست و قاچاق صورت پذیرد.
انحراف از اهداف بازارچه‌ها
یک کارشناس‌ارشد توسعه ارزیابی چندان مثبتی از وضعیت کنونی بازارچههای مرزی استان ندارد و با اشاره به نقش بسزای بازارچههای مرزی در رونق اقتصادی، ایجاد اشتغال و بهبود وضعیت معیشتی، بر لزوم فعال شدن هر چه بیشتر بازارچههای مرزی استان تاکید می‌کند و می‌گوید: برای این بازارچه‌ها اهدافی از قبیل ایجاد رونق اقتصادی، تامین نیازهای مرزنشینان، کاهش قاچاق کالا، رونق بخشیدن به اقتصاد منطقه تعریف شده است.
مهدی نایه‌در بازارچه باجگیران را در حال حاضر تنها بازارچه فعال استان می‌داند و در خصوص دلایل فعال نبودن یا رونق اندک بازارچههای مرزی استان اظهار می‌کند: معتقدم، نتوانسته‌ایم از پتانسیل‌های این بازارچه‌ها استفاده کنیم و از اهدافی که برای این بازارچه‌ها تعریف شده است، انحراف داشته‌ایم. وی با بیان اینکه برای تحقق اهداف تعریف شده برای بازارچه‌ها تلاش چندانی نکرده‌ایم، می‌افزاید: صرفا تنها دلخوش به صادرات از این بازارچه‌ها هستیم. درصورتی‌که الزاما هدف از تشکیل بازارچههای مرزی افزایش درآمدهای ارزی نبوده، اما اکنون این وجه غالب شده است.
ارسال نظر