فرصت‌ها و تهدیدات داعش

داوود سلجوقی مدیر توسعه بازار گروه الرافدین چندین هفته از بروز بحران در عراق و اشغال برخی مناطق آن توسط گروه تروریستی داعش می‌گذرد. در کنار مسائل امنیتی و درگیری‌‌های صورت‌گرفته در عراق، در این یادداشت به بررسی پارامترهای اقتصادی این بحران و تاثیر آن بر روابط اقتصادی ایران و عراق می‌پردازیم. از همان روز نخست بروز بحران، با اشغال شهر موصل، جاده ترانزیت ترکیه به عراق که از کنارشهر موصل عبور می‌کند، مسدود و عملا صادرات مستقیم کالا از ترکیه به این کشور متوقف شد. در ادامه با پیشروی نیروهای داعش و گسترش دامنه درگیری‌ها از استان‌های نینوا و الانبار، به استان‌های صلاح‌الدین و دیالی، کلیه راه‌های مواصلاتی اقلیم کردستان با مناطق جنوبی نیز مسدود شد.

با توجه به شرایط و قوانین گمرکی ساده‌تر در اقلیم کردستان نسبت به دولت مرکزی، همواره بخشی از صادرات ایران به استان‌های جنوبی عراق، به‌ویژه در حوزه مواد غذایی و محصولات شوینده از طریق مرزهای کردستان به عراق انجام می‌شد که بعد از شروع درگیری‌ها صادرات این گروه محصولات از ایران به عراق از طریق مرزهای کردستان تقریبا متوقف شد. همچنین بروز جنگ در مناطق سنی‌نشین، موجب تعطیلی موقت برخی از پروژه‌های عمرانی در عراق شده و در نتیجه تقاضا برای کالاهای مورد نیاز در پروژه‌های عمرانی و صنعتی در عراق با کاهش همراه شده است. پس از مسدود شدن محورهای ترانزیتی ایران و ترکیه، دولت مرکزی به‌منظور پیشگیری از بروز بحران کسری کالا، اجازه ورود برخی از گروه کالاهای ضروری را بدون تشریفات گمرکی از طریق مرزهای مشترک دولت مرکزی با ایران، صادر کرد و به مرور نسبت به بررسی اقلام و اعمال الزامات مورد نظر دولت مرکزی در این مرزها اقدام می‌کند؛ ولی در کل به علت تفاوت الزامات و قوانین دولت مرکزی اقلیم کردستان، عملا صادرات برخی محصولات ایرانی به عراق، متوقف شده است. آثار اتفاقات یادشده، بر تجارت ایران و عراق شامل موارد زیر است:

آثار مثبت و فرصت‌ها: افزایش رقابت‌پذیری برخی کالاها با بازگشایی مرزهای جنوبی عراق برای این گروه کالاها به‌دلیل کاهش هزینه‌های حمل در زنجیره توزیع و فروش محصولات؛ افزایش هزینه‌های حمل محصولات ساخت ترکیه به بازار.

آثار منفی و چالش‌ها: اجبار شرکت‌های صادرکننده به تغییر مرز صادراتی و افزایش هزینه‌های گمرکی صادرات؛ تغییر الزامات استانداردی و لزوم انطباق برخی گروه کالاها با استانداردهای مورد نظر دولت مرکزی و هزینه‌های مربوط به اخذ این استانداردها برای شرکت‌ها؛ تغییر در ساختار زنجیره تامین و حذف تجار و بازرگانان کردستانی به عنوان کانال واسط از زنجیره صادراتی ایران و لزوم جایگزینی افراد برای ایفای نقش مشابه ایشان در مرزهای جنوبی.

با توجه به موارد یادشده، رویدادهای اخیر در کشور عراق علاوه‌بر پیامدهای سیاسی، فرصت‌ها- چالش‌های مختلفی برای تجارت ایران و عراق ایجاد کرده است. با توجه به حجم بالای صادرات از ایران به عراق (سالانه ۶ میلیارد دلار)، کشور عراق یکی از مهم‌ترین بازار محصولات ایرانی به شمار می‌رود. محصولات ایرانی همواره در بازار عراق ناچار به رقابت با محصولات ترکیه و سایر کشورها بوده‌اند ولی تاکنون در بسیاری از گروه کالاها نتوانسته‌اند رقیبان خود را شکست دهند و همچنان کالاهای ساخت ترکیه، اردن و... به محصولات ایرانی ترجیح داده می‌شود. آنچه در شرایط پیش آمده و پیامدهای آن بیش از همه مشاهده می‌شود، چالش‌هایی است که پیش روی صادرکنندگان محصولات به عراق قرار گرفته است.

به عنوان مثال با نبود امکان صادرات از اقلیم کردستان دسترسی مستقیم تجار ترکیه به بازار عراق از بین رفت و این امر در ابتدا با افزایش تقاضا برای کالاهای ایرانی همراه شد؛ اما به علت عدم تطابق کالاهای ایرانی با الزامات تعیین شده از سمت دولت مرکزی، بسیاری از صادرکنندگان ایرانی حتی با وجود تسهیل شرایط توسط دولت عراق، تاکنون نتوانسته‌اند از این فرصت برای جذب سهم بازار محصولات ترک در عراق استفاده کنند. در مقابل صادرکنندگان ترکیه‌ای به سرعت در حال تطبیق خود با شرایط جدید هستند و در برخی گروه کالاها نظیر محصولات شوینده که ایران سهم قابل ملاحظه‌ای در بازار عراق دارا است، سریع‌تر از شرکت‌های ایرانی خود را با شرایط تطبیق دادند و با تغییر مرز صادرات، ارسال کالاهای خود به عراق را از طریق مرز مشترک ایران و دولت مرکزی عراق از سر گرفته‌اند. در این میان، پیشنهاد می‌شود شرکت‌های ایرانی با چابکی بیشتر نسبت به بررسی و رفع موانع پیش روی در صادرات محصولات به بازار عراق اقدام کنند. در این صورت شرکت‌ها قادر به استفاده حداکثری از شرایط به وجود آمده و خلأ برخی از محصولات در بازار، برای صادرات محصول به عراق خواهند بود. پرواضح است که توجه به کیفیت محصولات صادراتی و عدم افزایش در قیمت‌های فروش محصولات در این برهه، تاثیر بسزایی در تثبیت برند شرکت‌ها پس از رفع بحران در عراق خواهد داشت.