ادامه گفت‌وگوی مالیاتی مجلسیان
گروه تاریخ اقتصاد- خلاصه‌ای از مذاکرات نمایندگان مجلس شورای ملی در روز یکشنبه 19 مهر 1286 شمسی‏ را می‌خوانید:
رییس: دیروز چون از بابت مالیات مذاکره به میان آمد مخصوصا از فارس و تبریز قرار شد که وزیر داخله و وزیر مالیه حضور به هم برسانند، اکنون آمده‌اند.
حسن علیخان: حکام مسوول وزیر داخله هستند یا مسوول وزیر مالیه؟ اگر مسوول هستند دیگر چرا رجوع به مجلس می‌کنند، پس وزرا براى چه هستند؟ آنها باید این کارها را مرتب نمایند و نگذارند مالیات سوخت شود.
وزیر مالیه: بنده بیست روز است که وزیر مالیه شده‌ام! نه حاکم را بنده معین کرده و نه مالیات را به آنها واگذار نموده‌ام، بنده آنچه که لازمه جد و جهد بوده به عمل آورده و می‌آورم.
رییس: ما از امروز پول می‌خواهیم، مى‌بینید به چه زحمت و تعلق از مردم پول می‌گیریم که بلکه حقوق بیوه‌زن‌ها و بیچاره‌ها داده شود حالا باید از حکام پول خواست.
آقا سید حسن تقى‌زاده: اینکه گفته می‌شود که وزیر مسوول را اگر بچسبیم براى ما پول نمی‌شود؛ این ترتیب را آن کسى که گذاشته است بسیار خوب است، ولى ما از راه آن داخل نمى‌شویم در قانون اساسى نوشته شد که وزرا در امور مملکتى مسوول هستند و مالیات امور عامه مملکتى است، بلى اگر وزیر مالیه به حکام اطمینان دارند کافى است، والا اگر سلب اطمینان از حکام گردد باید آنها عزل شوند و اینگونه مطالب اولا در مجلس وزرا باید گفت‌وگو شود و جواب مجلس را حاضر نمایند یا باید وزیر مالیه مجلس را به دلایل متقاعد کند که مالیات وصول نمی‌شود یا باید از عهده برآید و این ترتیبات که قرار داده شده است خیلى سهل و ساده است اگر عمل شود.
احسن‌الدوله: بنده هر چه تصور می‌کنم در اهالى ایران اینقدر تغییرى پیدا نشده که حکام یکجا برات ارباب حقوق را می‌گرفتند و یک جا هم چوب و فلک داشته، حال همینقدر که مختصرى تغییر داده شده و یاس حاصل کرده‌اند اینطور گفت‌وگوها می‌کنند. کیست از رعایاى مملکت یاغى شده مالیات نمی‌دهد این حکام باید از عهده مالیات برآیند و این حرف‌ها را کنار بگذارند.
رییس: تکلیف مالیات ولایات معلوم نشد که باید مجلس در آن خصوص مداخله نماید یا آنکه مثل سابق با وزیر داخله و وزیر مالیه است.
آقا میرزا فضلعلى آقا: به اعتقاد بنده با وزیر مالیه است و باید کمال جهد را داشته باشد در وصول.
وزیر مالیه: بنده کمال جد و جهد را دارم و هر جا هم دیدم نقصى دارد به مجلس می‌گویم.
رییس: دیگر به مجلس نمی‌شود اظهار نمایید، مسوول خودتان هستید و از حکام بخواهید.
آقا میرزا ابوالحسن خان: اگر وزیر مالیه و وزیر داخله از حکام ناراضى هستند و به وجود آنها مالیات در محل سوخت می‌کند تغییر بدهند، اگر بخواهند از مجلس هم ما معاونت و کمک می‌کنیم، ولى مادامی که نخواسته‌اند کارى نداریم، مگر اینکه از خارج بشنویم که فلان حاکم خلاف کرده، آن‌وقت از ایشان بخواهیم و اخطار کنیم زیاده از این حقى نداریم.
رییس: می‌گویند که مسوول وزیر است.
وزیر مالیه: بنده عقیده ندارم که اصل مالیات جایى سوخت کند گفت‌وگو در فروع است که فلان جا می‌گویند این‌قدر تفاوت نباید بدهیم به مجلس عارض مى‌شوند و مجلس هم چیزى به من مى‌نویسد؛ من که نمى‌دانم رد کنم از این فروع مماطله و سوختى هست.
حاج سید عبدالحسین شهشهانى: این‌طور که وضع تغییر کرده است هر وزیری که مشغول وزارت می‌شود قبل از وقت ترتیب دستورالعمل کار خود را دانسته، آن وقت باید قبول آن وزارت و مسوولیت آن را نماید، نه اینکه نفهمیده معلوم است تا ندانند قبول نمى‌کنند، پس در این‌صورت مسوولیت به عهده خودشان است از هر جهت و اما از بابت تفاوت از خراسان کاغذ رسیده و متظلم هستند که ما تفاوت عمل را مى‌دهیم، ولى علاوه می‌خواهند همین حکام که براى حکومت رفته‌اند قبول مالیات کرده‌اند.
آقا میرزا محمود خوانسارى: ناصرالملک زمان رفتن حکام در اول سال ترتیبى داده و حکام مسوول مالیات شده‌اند حالا هم وزارت مالیه به همان ترتیب رفتار کنند هیچ سکته در عمل مالیات رخ نخواهد داد.
وکیل‌التجار: گمان نمی‌کنم در ایران کسى باشد که مالیات ندهد، حکام بعضى اوقات بعضى اظهارات مى‌کنند اینها بهانه است باید از عهده مالیات برآمده بدهند.
حسنعلى خان: اینکه جناب وزیر مالیه می‌گویند که فرمانفرما تلگراف کرده خود را مسوول نمى‌داند آن وقتى که از اینجا به ماموریت حکومت مى‌رفتند تقبل کرده بودند، حالا باید وزیر مالیه اگر مى‌داند مالیات در زمین مى‌ماند عزل حکومت را بخواهد.
رییس: نتیجه مجلس این شد که همان‌طور که وزیر مسوول مجلس است حکام هم مسوول مالیات در پیش وزیر مالیه.
آقا میرزا ابوالحسن خان: دو فقره مطلب باید از وزیر مالیه و وزیر داخله اظهار شود؛ یکى تذکره که سوال شد، یکى در باب مامور که از فرانسه خواستند ببینیم به چه شروط و دیگر در باب معاهده به سفارت انگلیس چه نوشته اگر ننوشتند براى چه ننوشته‌اند؟
آقا میرزا محمود خوانسارى: آن روز که آمدند معرفى شدند، قبول مسوولیت کرده باید از آنچه که برات و حواله می‌شود به اطلاع وزارت مالیه باشد آیا ببینیم اینها اطلاع وزارت مالیه هست یا نه؟
ادیب‌التجار: این‌طور که آقا میرزا محمود فرمودند که ابدا حواله مالیات بدون تصویب انجمن مالیه داده نشود و حال آنکه قریب صد هزار تومان اتابک براى ظل‌السلطان به اصفهان حواله داده است و نیرالدوله هم برات آنها را حواله کرده می‌گیرند.
رییس: باید آنها توقیف شوند تمام این زحمات کمیسیون مالیه براى این است که بعضى ترتیبات سابقه معمول نشود.