مروری بر تاریخچه بیماری‌های مهلک قرن بیستم
هنوز هم خطرناکند
امروز شاید گفتن یا شنیدن خبری درباره بیماری‌های افسانه‌ای که در دهه‌های ابتدایی قرن بیستم جان انسان‌ها را به راحتی می‌گرفتند به شوخی بیشتر شبیه باشد، اما واقعیت این است که هنوز هم بیماری‌هایی مانند طاعون، وبا و حصبه در هزاره سوم نیز جان انسان‌ها را تهدید می‌کنند. پس بیراه نیست اگر بگوییم این بیماری‌ها کماکان دشمنان قسم خورده انسان هستند که هر از چند گاهی در یک نقطه از زمین اعلام موجودیت می‌کنند. گزارش سازمان بهداشت جهانی درباره شیوع این بیماری‌ها در مناطقی از آفریقا و آسیا حاکی از آن است که دیگر نمی‌توان به راحتی از کنار آنها گذشت و چنین باور داشت که این بیماری‌ها برای همیشه از میان انسان‌ها رخت بربسته باشند.
طاعون
طاعون یکی از همان حاضران همیشگی است. طاعون یک بیماری واگیردار است که عامل آن باسیل یرسینیا پستیس (Yersinia pestis)
است. این باسیل در سال ۱۸۹۴، پس از سال‌ها پژوهش، توسط الکساندر یرسین کشف شد. این بیماری کشنده بار‌ها در طول تاریخ باعث بحران‌های شدید اقتصادی و اجتماعی شده‌است.روش‌های انتقال این بیماری چیست؟ انسان از طریق نیش کک آلوده به این باکتری بیمار میشود. جوندگان، به خصوص موش‌ها این کک‌ها را به انسان منتقل می‌کنند. راه‌های دیگر ابتلا به طاعون، گازگرفتگی از طریق جوندگان آلوده به باکتری، یا خوردن جاندار مبتلا به طاعون است. انتقال طاعون از انسان به انسان از طریق تماس و تنفس (در صورتی که فرد بیمار به طاعون ریوی مبتلا باشد) انجام می‌گیرد.طاعون میتواند به سه شکل در انسان ظاهر شود که این سه حالت می‌توانند جدا یا هم‌زمان با یکدیگر باشند.
طاعون خیارکی: طاعون خیارکی متداول‌ترین حالت طاعون است که با نیش کک یا گازگرفتگی توسط موش آلوده به باسیل به وجود میآید. طاعون ابتدا باعث مرگ تعداد بسیار زیادی از موش‌ها میشود. بنابراین، کک‌ها به دنبال میزبان دیگر، به انسان‌ها یا حیوانات خانگی حمله کرده و باعث آلودگی آنها میشوند. دوره نهفتگی بیماری دو تا شش روز طول می‌کشد. سپس علائم اولیه، یعنی لرز و تب بالا، سرگیجه، درد شدید عضلات و مفاصل، کوفتگی و سر درد ظاهر میشوند. از علائم دیگر، کم‌شدن آب بدن و عطش دائمی بیمار است. درصورتی که بیمار به‌موقع تحت علاج قرار نگیرد، علائم هشدار دهنده‌ای همچون افزایش تعداد ضربان‌های قلب، آشفتگی و هذیان ظاهر میشوند. در این صورت بیمار پس از ۳۶ ساعت می‌میرد. البته بین ۲۰ تا ۴۰درصد این بیماران ممکن است به طور ناگهانی، پس از یک دوره نقاهت طولانی، از مرگ نجات یابند.طاعون عفونتی خون: این طاعون بین ۱۰ تا ۲۰درصد طاعون‌ها را تشکیل می‌دهد. طاعون عفونتی خون در ادامه طاعون خیارکی به‌وجود آمده و نوع شدید شده آن است که طی تکثیر زیاد باسیل‌ها در دستگاه گردش خون، به صورت بیماری بروز می‌کند. این حالت هنگامی رخ می‌دهد که سیستم دفاعی غدد لنفاوی و سایر دفاع‌های بدن فعال شده‌باشد. ممکن خیارک‌های تشکیل شده آن‌قدر ریز باشند که دیده نشوند. این نوع طاعون باعث تورم میوکارد قلب و افزایش حجم آن و تخریب بافت‌های کبد و طحال شود. افراد مبتلا به این نوع طاعون، دچار سرگیجه، حالت تهوع، اسهال، درد‌های عضلانی وحشتناک، تخریب بافت‌ها و کاهش زیاد فشار خون میشوند.
طاعون ریوی: طاعون ریوی نسبت به طاعون خیارکی نادر است، اما به شدت مسری و به مراتب کشنده‌تر است. این حالت هنگامی رخ می‌دهد که باسیل یرسینیا پستیس مستقیما از طریق ریه وارد بدن میشود (نه از طریق پوست). طاعون ریوی میتواند از طریق راه تنفسی، از بیماری که به طاعون خیارکی دچار است به فرد سالم منتقل شود. سرایت به بیماری از راه تماس با مایعات و لباس‌های آلوده به باسیل یا تنفس قطرات معلق در هوا، که با عطسه یا سرفه بیماران به محیط بیرون راه می‌یاند، انجام می‌گیرد. در این حالت، دوره نهفتگی بیماری چند ساعت بیشتر طول نمی‌کشد. اولین علائم، تب، سرفه شدید، اختلال در تنفس و استفراغ خون چرک‌آلود میباشد. فرد بیمار میتواند به حالت کما نیز برود. طاعون ریوی، حتی با درمان آنتی‌بیوتیکی نیز بسیار کشنده است و فرد را در حداکثر سه روز از پای در‌می‌آورد.از قرن شانزدهم به بعد، به قرنطینه کردن بیماران و خانواده بیماران، ضدعفونی و سوزاندن خانه‌های بیماران، ضدعفونی سکه‌های پول، ساختن بیمارستان در خارج از دیوار‌های شهر‍‌ها، قرنطینه کردن کشتی‌ها و سوزاندن جنازه‌ها به‌دستور کلیسا اقدام صورت‌گرفت. گفته میشود که مهتران، پرورش‌دهندگان بز و افرادی که روغن حمل می‌کردند، از ابتلا به طاعون در امان بودند، زیرا بوی اسب‌ها و بز‌ها و روغن کک‌ها را دور می‌کرد.
وبا یا کلرا
وبا بیماری اسهالی است که توسط باکتری به نام ویبریوکلرا (vibrio cholerea) ایجاد میشود. بیماران وبایی به طور مشخص دچار اسهال آبکی حاد همراه با دهیدراتاسیون (از دست دادن آب بدن) میشوند. وبا را می‌توان با مایع درمانی خوراکی یاتزریقی و جایگزین الکترولیت‌ها به صورت موفق درمان کرد. این بیماری معمولا از طریق آب یا غذای آلوده به مدفوع منتقل میشود. آموزش مردم درباره غذا و آب سالم و همچنین اهمیت نظافت و دستشویی دست‌ها و استفاده از توالت یا آبریز از بروز موارد جدید جلوگیری می‌کند.
وبا از کجا آمد؟
وبا از زمان‌های بسیار قدیم در دلتای رودخانه‌های گنگ و بر اهماپوترا در هند و پاکستان وجود داشته است. متاسفانه مردم در طول سال‌ها نه تنها در ایران، بلکه در اکثر کشورهای مشرق زمین گمان می‌کردند که وبا بلیه‌ای است آسمانی که خداوند جهت ریشه‌کن کردن فساد مردم گناهکار نازل می‌کند. گروهی عقیده داشتند که نگریستن به یاقوت، لمس‌آن با زبان و خوردن سوده آن رفع بیماری وبا می‌کند.
سال‌ها قبل ازکشف عامل مولد بیماری، جراحی به نام «ماژور ماکنامارا» در هندوستان اعلام کرد وبا از راه آب منتشر میشود. در سال ۱۸۸۳ میلادی ویبریون کلرا در کشور مصر توسط «رابرت کخ» (kovch) کشف شد و سال بعد نیز همان میکروب را از مدفوع مبتلایان وبا در هند به دست آورد.
وقتی حصبه خطرساز میشود
حصبه یا تب تیفویید، یک بیماری عفونی است و در اثر میکروارگانیسمی به نام سالمونلا ایجاد میشود. مبتلایان به این بیماری معمولا تب دارند. تب میتواند به صورت مداوم باشد. شایع‌ترین علامت بیماری حصبه، تب مداوم است وبهترین راه تشخیص آن، کشت خون است. فرد ممکن است هیچ علامت دیگری نداشته باشد. همچنین ممکن است علائمی مانند پایین بودن سطح هوشیاری، حالت بهت زدگی هم وجود داشته باشد. در مواردی به طور هم زمان اسهال یا یبوست هم دیده میشود. هم چنین ممکن است درد شکمی منتشر در شکم وجود داشته باشد که خیلی وقت‌ها با آپاندیسیت(التهاب آپاندیس) حاد اشتباه گرفته میشود. ممکن است مریض سرفه‌های خشکی داشته باشد. خستگی و کوفتگی هم از دیگر علائم است. ولی در حصبه در تمام موارد حتما تب وجود دارد.
علت بیماری حصبه میکروارگانیسم سالمونلا است که معمولا از طریق خوراکی وارد بدن میشود (دهانی- مدفوعی) و چنان چه مدفوع بیمار توسط فرد دیگری به صورت غیرمستقیم مثلا از طریق آب وغذای آماده خورده شده باشد، معمولا این حالت پیش میآید. افرادی که از آب‌های نامطمئن و غیر بهداشتی استفاده می‌کنند، اگر این آب‌ها با فاضلاب مخلوط شده باشد، باعث ابتلا آنها به حصبه خواهد شد. البته با توجه به اینکه در سال‌های اخیر مساله دفع فاضلاب تقریبا بهداشتی شده است، موارد این بیماری نیز کاهش پیدا کرده است.
بهترین راه تشخیص، کشت خون است. البته کشت مغز استخوان دقیق‌تر است، ولی هم مشکل و هم دردناک است. همچنین از کشت مدفوع و ادرار هم برای تشخیص استفاده میشود. برای تشخیص می‌توان از گاواژ ترشحات دئودنوم (دوازدهه) نیز استفاده کرد، ولی متداول ترین روش کشت خون است. تست ویدال در تشخیص بیماری حصبه در شرایط کنونی ارزش کم تری دارد و جایگاه خوبی برای تشخیص ندارد.
معمولا این بیماری در سن کودکی و نوجوانی دیده میشود. در جوامعی که آلودگی محیطی بالایی داشته باشند، معمولا کودکان در اوایل عمربه این بیماری مبتلا میشوند. اگر فردی در بچگی آلوده نشده باشد، به ندرت ممکن است در سنین بالا دچار این بیماری شود. افراد با Hiv مثبت ( مبتلا به ایدز ) خیلی مستعد ابتلا به عفونت‌های سالمونلایی هستند و اگر موردی دیده شود که عفونت سالمونلایی تکرار میشود، باید به ایدز مشکوک شویم. این بیماری جنبه ژنتیکی ندارد و میزان ابتلا در دختران و پسران تقریبا یکسان است.پیش از پایان باید به این نکته هم توجه کنیم این بیماری‌ها هنوز هم قربانی می‌گیرند، اما آماری که اعلام میشود گاه دچار تغییر میشوند و همین جای شک و شبهه دارد. کشورهای آفریقایی کماکان بستر رشد و گسترش این بیماری‌ها هستند که دیگر برای جهان اولی‌ها وحلی از اعراب ندارد. اما در آفریقا و آسیا، خاصه کشورهایی مانند هند، چین، پاکستان و برخی از کشورهای جنوب شرق آسیا، شبح این بیماری بر زندگی مردم سایه انداخته است.
ارسال نظر