یک ریال جدید= یکصد ریال قدیم

هر چند کشورها به دلیل هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی چنین اقدامی به سادگی حاضر به پذیرش آن نیستند، اما در شرایط تورم‌های شدید (hyperinflation)‌، ناچار به تغییر واحد پولی و کوچک نمودن ارقام اسکناس‌ها می‌شوند. تورم شدید به تورم‌های 50درصد و بالاتر گفته می‌شود. استاندارد 29 حسابداری بین‌المللی چهار علامت را برای وجود تورم شدید در یک اقتصاد بر می‌شمارد:
۱ - عامه مردم ترجیح دهند ثروت خود را به شکل دارایی‌های غیرپولی یا ارزهای خارجی با ثبات نگهداری کنند و پول ملی فقط برای معاملات ضروری و نیازهای آنی نگهداری شود.
2 - عامه مردم به ارزهای خارجی با ثبات توجه بیشتری نشان دهند تا به پول ملی. به عبارت دیگر معاملات داخلی با ارزهای خارجی انجام و حتی قیمت کالاها نیز به ارز خارجی بیان شود.
۳ - خرید و فروش اعتباری با قیمت‌های بسیار بالاتر از خرید و فروش نقدی انجام شود، به طوری که جبران کاهش قدرت خرید پول طی دوره اعتبار (حتی اگر کوتاه مدت باشد) صورت پذیرد.
4 - نرخ‌های بهره، دستمزدها و قیمت‌ها به شاخص قیمت‌ها مرتبط شده باشد و نرخ تجمعی تورم طی سه سال متوالی بیش از 100درصد باشد.
در کشورهای دارای تورم شدید حتی نرخ‌های تورم چند صددرصدی نیز دیده شده است. به عنوان مثال آلمان در دهه ۱۹۲۰، با نرخ تورم ۲۵/۳‌میلیون درصد در ماه، یونان در اواسط دهه ۱۹۴۰ با نرخ تورم ۵۵/۸ میلیارد درصد در ماه و لهستان تقریبا در همین دوره با نرخ تورم ۱۹/۴ میلیارد درصد در ماه، از موارد تورم‌های شدید می‌باشند. موارد تورم‌های معتدل‌تر شامل کشورهای اروپای شرقی همانند اوکراین در اواخر دهه ۱۹۹۰، کشورهای آمریکایی لاتین همانند بولیوی و پرو در سال ۱۹۸۵ و دوره ۱۹۹۰-۱۹۸۸ و برزیل در اواخر دهه ۱۹۹۰ می‌باشند.
کاهش ارزش پول در نتیجه تورم‌های پیاپی، از علل اصلی تغییر واحد پولی کشورها بوده است. بر اساس آمارها، تاکنون حدود 50 کشور در دنیا اقدام به تغییر واحد پول نموده‌اند.
مزایا و معایب تغییر واحد پولی
تداوم افزایش نامتعادل حجم پول و به تبع آن افزایش مداوم سطح عمومی قیمت‌ها سبب می‌شود تا قدرت خرید هر قطعه اسکناس و مسکوک روز به‌روز بیشتر کاهش پیدا کند. نتیجه آنکه کمیت متغیرهایی که با واحد پول سنجش می‌شوند، به گونه‌ای افزایش می‌یابد که عملیات ثبت و نگهداری حساب‌ها و انجام مبادلات را با مشکل مواجه می‌سازد.
وقتی یک اقتصاد برای دوره‌ای طولانی نرخ‌های تورم بالایی را تجربه می‌کند و سطح عمومی قیمت‌ها به چندین برابر گذشته افزایش پیدا می‌کند، چاره‌ای نیست جز آنکه بانک مرکزی برای تسهیل معاملات معمول که به صورت نقدی انجام می‌شود، حجم اسکناس و مسکوک بیشتری را به‌رغم هزینه زیاد آن تولید کند و به جریان اندازد. این فرآیند معمولا با تغییر نسبت به نفع اسکناس‌های درشت‌تر و چاپ اسکناس‌های با ارزش اسمی بیشتر به منظور سهولت حمل و کاهش هزینه‌های تولید اسکناس همراه است.
در مواردی افزایش سطح عمومی قیمت‌ها و در نتیجه کاهش قدرت خرید هر واحد پول به حدی می‌رسد که پول رایج به عنوان وسیله مبادله و واحد شمارش به سختی می‌تواند نقش خود را ایفا کند. از یک سو قیمت بالای کالاها و خدمات باعث می‌شود تا حجم زیادی از اسکناس و مسکوک برای انجام معاملات نقدی مورد نیاز باشد که مشکلات متعددی را به بار می‌آورد. از سوی دیگر بیان ارزش‌ها در قالب پول به عنوان واحد شمارش آنقدر زیاد می‌شود که درک ارقام ریالی، انجام محاسبات با متغیرهای پولی و نگهداری حساب‌ها را دچار مشکل می‌سازد. برای مقابله با هزینه‌های ناشی از چنین مسائلی است که دولت‌ها مجبور می‌شوند در واحد پول خود تجدید نظر کنند و پول جدیدی را به جریان اندازند که مشکلات موجود را رفع کند.
از سوی دیگر هنگامی که ارزش پول یک کشور به طور قابل‌توجهی کاهش یابد، توجه به نگهداری صحیح از اسکناس های منتشره از بین می‌رود. از آنجا که هزینه چاپ و انتشار اسکناس برای دولت‌ها بسیار زیاد است، لذا عدم توجه به نگهداری اسکناس هزینه قابل‌توجهی را به جامعه تحمیل می‌نماید. در مواردی که کاهش ارزش پول بسیار شدید بوده، مشاهده شده است که اسکناس‌های منتشره حتی به اندازة هزینه تولید و انتشار خود دارای ارزش نبوده‌اند.
تورم سال 24-1923
خانمی در بخاری آجری خودش اسکناس می‌سوزاند. علت اقدام عجیب این فرد این است که هزینه خرید چوب بیشتر از این مقدار پول است.
اما از طرف دیگر می‌توان به هزینه‌های گزاف چنین تغییری اشاره نمود. تغییر واحد پول نیازمند تعویض کلیه اسکناس و مسکوک در جریان می‌باشد که این امر هزینه بسیار بالایی به همراه دارد. همچنین آشنایی و عادت مردم به پول جدید، تغییر کلیه حساب‌ها و ارقام از گذشته تاکنون به واحد جدید پولی و مواردی از این قبیل نیز جزو هزینه‌های قابل توجه این اقدام می‌باشد.
تجربه برخی کشورها در تغییر واحد پولی
مکزیک
به منظور ایجاد سهولت در مبادلات و آسان‌سازی بیان قیمت‌ها بر حسب پول ملی، در اول ژانویه سال ۱۹۹۳ دولت مکزیک واحد پول جدیدی را معرفی نمود.
این پول جدید که پزوی جدید (New Peso) نام داشت، معادل 1000 پزوی قدیم بود. کلمه جدید نیز پس از دوران انتقال در سال 1996 از مقابل پزو حذف گردید و مجددا پول جدید همان پزو نامیده شد. اسکناس‌هایی که هم اکنون در مکزیک در جریان است، از نوع اسکناس‌های سری D است که در آن کلمه «جدید» (New) از مقابل «پزو» حذف شده است. جدول (1) انواع اسکناس‌های سری D‌ را در کنار سکه‌های نوع B که در حال حاضر در مکزیک در جریان است، نشان می‌دهد.
افغانستان و ترکیه
یکی از مشکلات عمده‌ای که قبل از تغییر واحد پول در مبادلات افغانستان وجود داشت، شمارش تعداد برگ‌های اسکناس رد و بدل شده بود. به‌رغم آنکه بیشتر اسکناس‌های چاپ شده 000/10 افغانی بود، اما به دلیل ارزش بسیار کم افغانی در معاملات به حجم عظیمی از اسکناس نیاز بود. ناکارآمدی سیستم بانکی در این کشور نیز موجب شده بود تا عموم معاملات به صورت نقدی و توسط اسکناس صورت گیرد. دولت افغانستان در اکتبر سال 2002 برای رفع مشکل موجود و فعال ساختن سیستم بانکی از یک سو و مشخص کردن حجم کل پول در گردش جهت فراهم آوردن امکان اجرای سیاست‌های پولی از سوی دیگر، اقدام به معرفی واحد پول افغانی جدید نمود. در این تصمیم هر افغانی جدید معادل 1000 افغانی قدیم قرار گرفت.
اسکناس‌های جدیدی که در افغانستان به جریان گذاشته شده است، در آلمان به چاپ رسیده و دارای ویژگی‌های اقتصادی از میلیارد تریلیون (هزار میلیارد) یا حتی کوادریلیون (هزار هزار میلیارد) استفاده شود. در این فرایند به تقاضای پول نقد جامع از طریق چاپ اسکناس‌های درشت‌تر پاسخ داده می‌شد که از سال ۱۹۸۱ تقریبا هر دو سال یکبار صورت می‌گرفت. نتیجه به آنجا انجامید که ترکیه صاحب درشت‌ترین اسکناس جهان یعنی اسکناس ۲۰۰۰۰۰۰۰لیری شد.
به علت مشکلاتی که واحد پول در انجام محاسبات، نگهداری حساب‌ها، ثبت آمارها و پرداخت‌های نقدی در معاملات ایجاد کرده بود، دولت ترکیه تصمیم گرفت از اول ژانویه سال 2005 واحد پول را به لیر جدید تغییر دهد. نرخ برابری هر لیر جدید معادل 1000000 لیر قدیم تعیین شده است. واحد کوچک‌تر پول نیز «کروش جدید» «New Kurus» است که هر 100 واحد آن معادل یک لیر جدید تعریف شده است. اسکناس‌های فعلی در گردش ترکیه در سال 2004 اسکناس‌های سری E7 از قطعه اسکناس 250000 لیری به بالا است.
بررسی تغییر واحد پولی در ایران
برای بررسی تغییر واحد پول در ایران، ابتدا نگاهی به روند کاهش ارزش پول کشور خواهیم داشت. سطح عمومی قیمت‌ها (بر اساس شاخص قیمت‌های مصرفی) طی 33 سال گذشته (از سال 1350 که اولین اسکناس 10000‌ریالی در ایران منتشر گردید تا پایان سال 1382) 225 برابر شده است؛ به عبارت دیگر اگر امروز بخواهیم اسکناسی با قدرت خرید اسکناس 10000‌ریالی سال 1350 داشته باشیم، باید اسکناسی با ارزش 2250000‌ریال منتشر نماییم، در حالی‌که طی این دوره فقط اسکناس 20000‌ریالی منتشر شده است. ارزش برابری هر دلار آمریکا با‌ریال ایران طی این دوره از 70‌ریال در سال 1350 به حدود 8000‌ریال در سال 1382 افزایش یافته است، یعنی طی این دوره نرخ برابری دلار در مقابل‌ریال حدود 114 برابر شده است.
شاید دو شاخص فوق‌الذکر (افزایش نرخ برابری دلار/‌ریال و افزایش سطح عمومی قیمت‌ها)، شاخص جامعی برای انتشار اسکناس‌هایی با ارزش بالاتر نباشد، زیرا میزان بالاترین ارزش اسکناس در جامعه به درآمد سرانه و حجم معاملات نقدی یک کشور بستگی دارد.
کوچک بودن ارزش اسمی درشت‌ترین اسکناس کشور و نیز کاهش قدرت خرید پول طی سال‌های گذشته مشکلات زیر را برای کشور در برداشته است.
۱ - وقتی‌ریال به عنوان واحد شمارش تنزل ارزش پیدا می‌کند و تعداد واحد ‌ریال بیشتری برای بیان ارزش‌ ریالی کالاها و خدمات به کار می‌رود، از یک سو ثبت اطلاعات در قالب ارزش‌های ‌ریالی را دشوار می‌کند و از سوی دیگر درک و هضم ارقام را برای افراد مشکل می‌سازد، به عنوان مثال امروزه خواندن و احساس درست ارقامی که در بودجه سالانه کشور درج می‌شود، چندان آسان نیست، در عین حال نگهداری حساب‌ها و انجام محاسبات با چنین ارقامی نیز مشکلات خاص خود را دارد.
2 - یکی از مشکلات جدی دیگری که در این رابطه وجود دارد، پرداخت‌های نقدی در مبادلات است که به وسیله اسکناس صورت می گیرد. به دلیل نبود اسکناس‌های با ارزش اسمی بالا و تنزل ارزش‌ ریال، در معاملات تعداد زیادی برگ اسکناس رد و بدل می‌شود.
مساله شمارش تعداد برگ‌های اسکناس امروزه آنقدر عمده شده است که علاوه بر بانک‌ها بیشتر مراکز خرید خود را مجهز به دستگاه‌های پول شمار کرده‌اند، مشاهده این امر بدان معنی است که جامعه مجبور شده است بخشی از منابع محدود خود را در راه داشتن دستگاه پول شمار صرف کند حال آنکه در شرایط معمول هرگز بدان نیاز نبود و جامعه می‌توانست از این منابع در امر دیگری بهره‌برداری نماید. دستگاه‌های خود پرداز بانک‌ها که اخیرا افزایش قابل توجهی داشته‌اند نیز به دلیل نبود اسکناس‌های با ارزش اسمی بالا و در نتیجه کارکرد زیاد در پرداخت‌هایی که صورت می‌گیرد، دچار استهلاک شدید شده و عمدتا خراب می‌باشند.
3 - حجم زیاد و ارزش کم اسکناس‌های در گردش موجب شده است تا افراد نسبت به نگاهداری صحیح برگ‌های اسکناس که یک ثروت ملی است، بی‌تفاوت شوند. وقتی این امر به صورت یک فرهنگ درآید، مشکل بتوان به آسانی آن را تغییر داد. استفاده از کیف جیبی برای نگهداری پول در بین مردم کم شده است و در سالم و تمیز نگه داشتن برگ‌های اسکناس دقت نمی‌شود، اسکناس‌های در گردش اغلب شرایط نامطلوبی دارند و بعضا بسیار کثیف‌اند به گونه‌ای که موجب بیماری‌های پوستی در برخی افراد که با شمارش پول بیشتر سروکار دارند می‌شوند. به‌رغم آنکه کاغذ اسکناس از نوعی است که 3 تا 5‌هزار بار قابلیت تا شدن را دارد، اما ظاهرا متوسط عمر مفید آن در ایران بیش از 3 سال نیست متوسط هزینه نشر هر برگ اسکناس حدود 240‌ریال می‌باشد و هر سال حدود 20درصد اسکناس‌های موجود تجدید چاپ می‌شوند. در هر سال حدود 700‌میلیون قطعه اسکناس تجدید چاپ می‌شود که هزینه‌ای در حدود 100‌میلیارد‌ ریال در بردارد.
۴ - معمولا پولی که بیشترین کاربرد را در معاملات دارد و تعداد دفعات زیادی دست به دست می‌شود، به صورت سکه ضرب می‌شود تا با دوام باشد و در هزینه تولید پول صرفه‌جویی قابل توجهی را نصیب جامعه کند، اما تنزل ارزش‌ریال موجب شده است تا سکه‌های رایج بی‌ارزش شده و عملا در انجام معاملات نقش بسیار کمی را بازی کنند. امروزه می‌توان گفت که تقریبا سکه در کشور ما به جز برای مواردی همچون تلفن‌های سکه‌ای، پارکومتر و از این قبیل امور نقش چندانی در معاملات روزمره مردم ندارد.
5 - پایین بودن قدرت خرید درشت‌ترین اسکناس در گردش سبب شده است تا رفته‌رفته افراد برای انجام مبادلات از چک پول به جای پول استفاده نمایند که خود هزینه مضاعفی را در کنار تولید حجم عظیمی از اسکناس به جامعه تحمیل کرده است. امروزه تقاضا برای چک پول به عنوان جانشین برای پول به جهت حجم کم و سهولت حمل بسیار افزایش یافته است. بانک‌ها در راستای صدور چک پول حتی اجازه یافته‌اند که ایران چک 500000‌ریالی و 1000000‌ریالی به چاپ برسانند که همانند اسکناس مقبولیت عامه دارد و نقش اسکناس را بازی می‌کند، با این تفاوت عمده که به محض ارائه به بانک باطل شده و از دور خارج می‌‌شود، اگر این نکته را در نظر آوریم که نوع کاغذ و مسائل امنیتی‌ای که در تولید چک پول‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند تقریبا همانند اسکناس است، وقتی شرایط ایجاب می‌کند که به این گستردگی مورد استفاده قرار گیرند و در عین حال دارای عمر بسیار کوتاهی هستند، چه هزینه‌ای به جامعه تحمیل شده است.
نگاهی به تجربه سایر کشورهایی که اقدام به تغییر واحد پولی خود نموده‌اند، در مقایسه با کشور ایران شاید توجیه تغییر واحد پولی را کمرنگ نماید، به عنوان مثال در اواخر سال ۱۹۲۳ دولت آلمان اسکناس ۵۰‌میلیون مارکی و تمبر پستی با ارزش ۵۰‌میلیارد مارک منتشر نمود ارزش درشت‌ترین اسکناس منتشره توسط دولت آلمان در سال‌های بعد یکصد‌میلیارد مارک بود. ارزش درشت‌ترین اسکناس در جریان کشور لهستان در سال ۱۹۴۶ معادل یکصد‌میلیون‌میلیارد (۱۰۲۰) پنگو (Pengo) بود. مثال دیگر، کشور‌ترکیه است که به دلیل تورم شدید در دهه ۱۹۷۰، درشت‌ترین اسکناس در گردش آن معادل ۲۰۰۰۰۰۰۰ لیره ارزش اسمی داشت.
در مقایسه ارقام تورم‌های کشورهای فوق‌الذکر با ایران شاید لزوم تغییر واحد پول به شدت و حدّت این کشورها نباشد، اما به دلیل کاهش قابل توجه ارزش پول کشور طی 30 سال گذشته، اکنون در محاورات غیررسمی واحد پول کشور 10 برابر کوچک‌تر (به تومان) بیان می‌شود، این موضوع هم اکنون حتی در روزنامه‌ها و محاورات مقامات رسمی کشور نیز دیده می‌شود. امروزه به دلیل رواج واحد «تومان» و الفت بیشتر مردم با این واحد پولی نسبت به‌ریال هر روزه شاهد هزینه‌های هنگفتی از این بابت نیز می‌باشیم. اشتباهاتی که در درج ارقام به‌ریال (اشتباه در درج تومان به جای‌ریال) صورت می‌گیرد، همه روزه مقادیر عظیمی کاغذ و فرم‌های چاپی سازمان‌ها، شرکت‌ها و به ویژه بانک‌ها را به هدر می‌دهد. در صورت تعریف واحد پولی جدید و مقبولیت و پذیرش آن در جامعه، صرفه‌جویی بسیار زیادی ناشی از کاهش این اشتباهات صورت می‌گیرد.
نتیجه‌گیری
راه‌حل معضلات فعلی در اسکناس و مسکوک کشور هزینه‌های مربوط را می‌توان در تغییر واحد پول جست‌وجو کرد، تغییر واحد پول می‌تواند آثار اقتصادی و روانی مختلفی را در پی داشته باشد، اگر یک‌ریال جدید معادل 100‌ریال قدیم تعریف شود، آنگاه می‌توان موارد زیر را متصور بود.
*بیان درک و ثبت ارقام‌ریالی، انجام محاسبات و نگهداری حساب‌ها و همچنین انجام معاملات با سهولت قابل توجهی همراه خواهد شد و کارآیی را در جامعه افزایش خواهد داد.
*امکان تجدید نظر اساسی در ارزش اسمی اسکناس‌ها فراهم خواهد آمد و در نتیجه با چاپ اسکناس‌هایی که دارای قدرت خرید بالایی هستند، هزینه‌های چاپ اسکناس شدیدا تنزل خواهد کرد، مضافا اینکه جامعه را از داشتن دستگاه‌های پول شمار فراوان و استفاده گسترده از چک پول به جای اسکناس بی‌نیاز خواهد کرد. این امر نیز به نوبه خود صرفه‌جویی‌های اجتماعی قابل توجهی را در بر خواهد داشت.
*سکه‌ها مجددا خواهند توانست در مبادلات به صورت فراگیر مورد استفاده قرار گیرند و به لحاظ عمر مفید طولانی‌ای که دارند هزینه‌های تولید پول را کاهش دهند.
*به لحاظ سهولت ایجاد شده در نگهداری پول، انگیزه افراد به داشتن پول نقد نزد خود افزایش یافته و در نتیجه نسبت اسکناس و مسکوک در دست اشخاص به سپرده‌های بانکی بیشتر خواهد شد، این امر موجب کاهش در ضریب افزایش پول شده و اثری ضد تورمی بر جای خواهد گذاشت.
*احساس خواهد شد که پول ملی قوی شده است و از این جهت به لحاظ روانی آثار بسیار مثبتی بر جای خواهد گذاشت. ارزش برابری دلار در برابر‌ریال جدید مجددا به حدود ۸۰‌ریال جدید باز خواهد گشت. این احساس صرفا روانی که پول ارزشمند شده است به لحاظ روانی اثر ضد تورمی دارد.
*تغییر واحد پول دگرگونی اساسی را در سیاستگذاری اقتصادی القا می‌کند و این احساس را به وجود می‌آورد که روند حرکت اقتصاد تغییر کرده و در آینده شکوفاتر خواهد شد. پیدا کردن احساس خوش بینی نسبت به آینده می‌تواند در حرکت‌های اقتصادی بخش خصوصی بسیار موثر واقع شود.
*اشتباهات ناشی از وجود دو واحد پولی رسمی و غیررسمی (ریال و تومان) از بین رفته و صرفه‌جویی بسیاری در هزینه‌های جامعه خواهد داشت.
*در نهایت، احتمالا این تصور نیز ممکن است وجود داشته باشد که با تغییر واحد پول برخی قیمت‌ها به سمت بالا گرد شوند و در نتیجه پاره‌ای از کالاها و خدمات از این طریق افزایش قیمت پیدا کنند، اما در حال حاضر نیز این پدیده به دلیل کمبود پول‌های با ارزش اسمی کم در حال اتفاق افتادن است؛ از یکسو نسبت اسکناس‌های با ارزش اسمی پایین در‌ترکیب اسکناس‌ها به شدت کاهش یافته است و از سوی دیگر سکه نیز در مبادلات به سختی نقش بازی می‌کند.
فهرست منابع
1 -مرکز معاونت اقتصادی مرکز تحقیقات استراتژیک، «تحلیلی بر تغییر واحد پول، معرفی یک‌ریال جدید معادل با صد‌ریال قدیم»، اردیبهشت 1383.
۲ -بانک تجارت، اداره مطالعات و کنترل ریسک، «لزوم چاپ و نشر اسکناس‌های بزرگتر از ده‌هزار‌ ریال در کشور، آبان ۱۳۸۰.
3 - http://enwikipediaorg/wiki/Hyperinflation