عباس حمزه خانی*

کشورهای در حال توسعه برای بهبود اوضاع اقتصادی و همچنین افزایش تولید و ایجاد اشتغال مولد و دستیابی به رشد و توسعه پایدار با معضل کمبود منابع سرمایه‌گذاری مواجه هستند. یکی از راهکارهای جبران این مشکل جذب سرمایه‌گذاری خارجی است که به دو صورت انجام می‌شود. یکی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی که سرمایه‌گذار خارجی مستقیما و یا با مشارکت سرمایه‌گذاران داخلی مبادرت به سرمایه‌گذاری می‌کند(FDI). و دیگری سرمایه‌گذاری غیرمستقیم خارجی که معمولا سرمایه‌گذاری در سبد مالی از طریق خرید سهام و اوراق قرضه در بورس کشور میزبان یا سرمایه‌پذیر است (FPI). در این نوشتار سعی بر بررسی عوامل موثر در جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی است.

از ویژگی‌های بارز اقتصاد بین‌الملل در دهه‌های گذشته، رشد سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI ) است که این سرمایه‌گذاری توسط سازمان‌های بین‌المللی یا شرکت‌های بزرگ چند ملیتی سرمایه‌گذار در کشورهای سرمایه‌پذیر صورت می‌گیرد. سرمایه‌گذاران خارجی، این نوع سرمایه‌گذاری را به صورت مستقل یا شراکتی با دولت کشور میزبان یا با مشارکت بخش خصوصی کشور میزبان انجام می‌دهند. این نوع سرمایه‌گذاری در صورت مناسب بودن شرایط کشور میزبان و جذاب بودن این شرایط صورت می‌گیرد.

سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی یکی از منابع اصلی تامین مالی خارجی برای کشورهای در حال توسعه محسوب می‌شود. در این نوع سرمایه‌گذاری آنچه مدنظر سرمایه‌گذار قرار دارد، عبارت است از به‌دست آوردن سود و منفعت در دراز مدت و همچنین تحت کنترل گرفتن مستقیم فعالیت‌های تولیدی در کشور میزبان. سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، اهمیت زیادی برای کشورهای در حال توسعه از جمله کشور ما ایران دارد. سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی نه تنها می‌تواند منبعی برای تشکیل سرمایه باشد، بلکه می‌تواند به عنوان وسیله ای جهت انتقال تکنولوژی تولید، تخصص، امکانات و شیوه‌های مدیریت و همچنین وسیله‌ای برای دستیابی به بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی عمل نماید. سرمایه‌گذاری خارجی اثرات قابل ملاحظه‌ای بر متغیرهای کلان اقتصادی می‌گذارد از جمله باعث افزایش و بهبود رشد اقتصادی، افزایش درآمد دولت، انتقال تکنولوژی، افزایش اشتغال، توسعه صادرات و کاهش واردات، تاثیر مثبت بر تراز تجاری و نهایتا تراز پرداخت‌های خارجی می‌شود. مهم‌ترین فایده این نوع سرمایه‌گذاری آن است که بهره‌وری و کارآیی و رقابت‌پذیری شرکت‌های داخلی را افزایش می‌دهد. از اوایل دهه ۱۹۸۰ یعنی دهه خصوصی‌سازی، سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی که اکنون توسط بیش از ۵۰ هزار سازمان بین‌المللی انجام می‌گیرد، به سرعت رشد یافته است. به گونه‌ای که رشد آن سریع‌تر از رشد تجارت جهانی یا تولید جهانی بوده است.

با توجه به نقش مهمی‌که سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در سرعت بخشیدن به رشد اقتصادی ایفا می‌کند، کشورهای در حال توسعه شدیدا علاقمندند آن را جذب کنند. به همین علت این کشورها گام‌هایی را در جهت بهبود شرایطی که از نظر سرمایه‌گذاران خارجی در انتخاب محل سرمایه‌گذاری موثرند برداشته‌اند. به طور کلی مهم‌ترین معیارهای موثر در جذب FDI را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد که عبارت است از:

۱- معیارهای اقتصادی ۲- معیارهای تشویقی ۳- معیارهای ساختاری

در جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی تمامی‌این عوامل نقش دارند. بنابراین به منظور جذب FDI می‌بایست در هر یک از موارد فوق، سیاست‌گذاری مناسب انجام شود. بسته به هدف سرمایه‌گذار خارجی از سرمایه‌گذاری و هدف کشور سرمایه‌پذیر از جذب سرمایه‌های خارجی، درجه اهمیت هر یک از عوامل بالا فرق خواهد کرد:

معیارهای اقتصادی

بی شک مهم‌ترین عامل تعیین‌کننده برای انجام سرمایه‌گذاری عوامل اقتصادی هستند. این معیارها را به سه گروه تقسیم‌بندی می‌کنند.

• میزان دسترسی ارزان به منابع یا نهاده‌های تولیدی موجود در محل.

• چگونگی بازارهای کالا و خدمات در کشور سرمایه پذیر.

• میزان هزینه‌های تولید در کشور میزبان.

برخی از معیارهای اقتصادی اصلی تاثیرگذار بر جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی عبارتند از:

الف) منابع تولیدی ارزان: منابع تولید انبوه و ارزان از مهم‌ترین عوامل ورود FDI به کشور سرمایه‌پذیر است. وجود منابع طبیعی ارزان مثل انرژی ارزان و فراوان و... باعث کاهش هزینه تولید سرمایه‌گذار خارجی شده و انگیزه او را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر دسترسی به نیروی کار ماهر و ارزان قیمت در کشورهای در حال توسعه از عوامل مهم جذب FDI است. نیروی کار ماهر و آموزش دیده به خاطر بهره‌وری و بازدهی بالا مورد توجه اکثر سرمایه‌گذاران خارجی است. به عنوان مثال کشورهای مالزی، سنگاپور، تایلند، چین و هند و... در بالا بردن کیفیت نیروی کارشان بسیار موفق بوده‌اند.

ب) بازارهای کالا و خدمات داخلی: وسعت بازار داخلی کشور میزبان برای آن گروه از سرمایه‌گذاران خارجی که انگیزه فروش در بازارهای داخلی کشور میزبان را دارند نقش مهمی‌ایفا می‌کند. برای یکی از دلایل جذب سرمایه خارجی در اکثر کشورها نظیر چین، اندونزی، هند، برزیل و امثالهم، به وجود بازار مصرف گسترده داخلی در این کشورها مربوط می‌شود.

ج) سیاست‌های دولت: عملکرد اقتصادی دولت و نحوه رفتار دولت با سرمایه‌گذار خارجی نقش ویژه ای در جذب FDI ایفا می‌کند. این سیاست‌ها شامل سیاست‌های مالیاتی، بازرگانی، صادرات و واردات، سیاست‌های ارزی و... که توسط دولت وضع می‌شود مثلا اعطای تخفیف مالیاتی که عامل تشویقی محسوب می‌شود.

د) زیرساخت‌های اقتصادی کشور میزبان: وجود زیر بناهای گسترده نظیر بنادر، راه‌ها، سیستم حمل و نقل پیشرفته و... از جمله علل موثر در جذب FDI محسوب می‌شود. همچنین وجود یک سیستم اطلاع‌رسانی قوی و روزآمد و گسترده که اطلاعات به هنگام را در خصوص زیر ساخت‌ها و غیره در اختیار قرار دهد. انگیزه ورود (FDI) به کشور سرمایه پذیر را تقویت می‌کند. همچنین در اختیار قرار دادن آمارهای دقیق و روزآمد نیز در همین زمره است.

معیارهای تشویقی

این عوامل از یکسو به قوانین بیمه، بانکداری، ایجاد مناطق ویژه اقتصادی ارتباط دارد و از سوی دیگر با اثر بخشی بازارهای سرمایه در ارتباط است. دولت‌ها باید همچنین به سرمایه‌گذار خارجی تضمین امنیت سیاسی، مالی را داده و در صورت بروز بحران نظیر جنگ و... خسارت‌های وارده به سرمایه‌گذار را جبران کند.

معیارهای ساختاری و امنیت اقتصادی

بایستی شرایط کشور میزبان به لحاظ محیط اقتصادی با ثبات باشد و سرمایه‌گذار خارجی نسبت به آینده طرح خود و سوددهی آن در بلندمدت اطمینان حاصل نماید. این محیط با ثبات شامل ثبات سیاسی، ثبات قوانین وضع شده، ثبات اجتماعی و سازمان‌های قانونگذار و همچنین بوروکراسی عاری از فساد اداری و... می‌شود. باید با سرمایه‌گذار خارجی در برابر قوانین و فرصت‌های مبادله و توزیع و ... بدون تبعیض عمل شود و فرصت‌های برابری به او داده شود.

نتیجه گیری

با توجه به اینکه سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی می‌تواند نقش زیادی در توسعه اقتصادی کشورها داشته باشد، در کشورهای مختلف دنیا رقابت زیادی برای جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی وجود دارد. کشورهای در حال توسعه به این علت به دنبال جذب سرمایه‌گذاری خارجی هستند تا به این ترتیب فعالیت‌های توسعه‌ای خود را سرعت بخشند. معیارهای اقتصادی نقش اساسی را در جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی ایفا می‌کنند. در کنار اعطای امتیازات و مشوق‌های اقتصادی به سرمایه‌گذاران به خصوص در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، ایجاد بسترهای مطمئن قانونی و اقتصادی می‌تواند نقش تعیین کننده‌ای در جذب این نوع سرمایه‌گذاری داشته باشد.

* کارشناس ارشد اقتصاد انرژی (ahamzehkhani@yahoo.com)

منابع و ماخذ

۱- اسدی، مرتضی- سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران و عوامل موثر در آن، سازمان امور اقتصادی و دارایی تهران- بهمن ۱۳۸۳

۲- خاتمی، همایون- بررسی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران، پایان نامه ارشد - دانشگاه تهران- ۱۳۷۶

۳- وزارت امور اقتصادی و دارایی- ۱۳۸۱- قانون تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری خارجی.

۴- اکبریان، رضا- ۱۳۸۳- سرمایه‌گذاری خارجی و نقش آن در توسعه اقتصادی- اطلاعات سیاسی، اقتصادی - شماره ۲۰۶-۲۰۵

۵- علیشیری، بهروز، ایزدی، پیروز- ۱۳۷۹- سرمایه گذاری مستقیم خارجی، توسعه جهان سوم و همگرایی جهانی - اطلاعات سیاسی، اقتصادی- شماره ۱۵۲-۱۵۱-۱۳۸۷

۶- Unctad (۲۰۰۶ )- FDI