زیرپوست توافق نفتی تهران- مسکو

دنیای اقتصاد: بالاخره بعد از گذشت بیش از سه سال از اولین روزهایی که زمزمه صادرات نفت ایران به روسیه به گوش ‌رسید، خبر آمد که وزرای نفت و انرژی دو کشور شامگاه سه‌شنبه برای صادرات ۱۰۰ هزار بشکه نفت ایران به روسیه به توافق رسیده‌اند. به گزارش خبرگزاری‌ها، وزیر نفت کشورمان این قرارداد را موجب گسترش روابط دو کشور دانسته و از امضای توافق نهایی بین تهران و مسکو ظرف دو هفته آینده خبر داده است. بررسی‌های «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد که قرارداد فروش نفت ایران به روسیه، می‌تواند موجب حفظ یکی از بازارهای مهم صادراتی نفت ایران یعنی هند شود، چراکه روسیه در حال حاضر مالک پالایشگاه اسار یعنی یکی از مشتریان اصلی ایران در هند است و ایران با این قرارداد می‌تواند صادرات نفت خود به این پالایشگاه را حفظ کند، اما آنطور که بیژن زنگنه گفته است، نیمی از درآمد حاصل از این قرارداد فروش نفت به‌صورت کالا به ایران باز می‌گردد که این خود تهدید‌هایی را برای کشور به دنبال دارد و یاد قراردادهای تهاتر نفت و کالا با چین و هند در دوران تحریم‌ها را زنده می‌کند.

چرا روسیه از ایران نفت می‌خرد؟

روسیه در حال حاضر با تولید نزدیک به ۱۱ میلیون بشکه نفت خام در روز بزرگترین تولیدکننده این کالا در جهان محسوب می‌شود. این کشور همچنین از حیث صادرات نفت خام، بعد از عربستان دومین صادرکننده نفت جهان است. از این رو این سوال مطرح است که کشوری با این حجم تولید و صادرات نفت‌خام چه نیازی به نفت ایران دارد؟

شاید جواب به این پرسش را بتوان در خلال اظهارات زنگنه کشف کرد. وزیر نفت درخصوص این قرارداد گفته است: «روزانه ١٠٠ هزار بشکه نفت خام ایران به روسیه تحویل و به مقاصدی که این کشور اعلام می‌کند، صادر خواهد شد.» بر اساس این اظهارات، احتمالا هیچگاه نفت ایران از طریق دریای خزر به روسیه نرسد، بلکه روزانه ۱۰۰ هزار بشکه نفت ایران از پایانه‌های نفتی جنوب کشور به مقاصد صادراتی روسیه خواهد رفت.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که یکی از مقاصد احتمالی هند خواهد بود. این احتمال از آنجا مطرح می‌شود که حدود سه ماه پیش روسنفت، بزرگترین شرکت نفتی روسیه ۹۸ درصد بزرگترین گروه پالایشی هند، اسار اویل را به ارزش ۱۳ میلیارد دلار خریداری کرد. اسار اویل روزانه بیش از ۴۰۰ هزار بشکه نفت خریداری می‌کند که بعد از لغو تحریم‌ها، ایران حدود یک‌سوم این مقدار را تامین می‌کرد. با خرید سهام این پالایشگاه توسط روس‌ها این نگرانی به وجود آمد که ایران یکی از بازارهای مهم خود را از دست بدهد، اما در گزارشی که «دنیای‌اقتصاد» در این خصوص با عنوان «دو پیام جدال غول‌های نفتی» منتشر کرد، این موضوع مطرح شد که روسیه اصولا توان صادرات نفت به هند را ندارد. در واقع بر اساس اظهارات مدیر امور بین‌الملل سابق شرکت ملی نفت، روسیه دو راه برای انتقال نفت خود به پالایشگاه اسار هند دارد. یک راه این است که از طریق دریای سیاه نفت خود را به هند منتقل کند که به دلیل محدودیت‌های عبور از تنگه بسفر و کانال سوئز، مجبور خواهد شد از نفتکش‌های کوچک استفاده کند و این موضوع هزینه‌های حمل‌و‌نقل‌ را بالا می‌برد. اما راه دوم از طریق شمال اروپا است که این مسیر نیز به دلیل طولانی بودن مسافت برای انتقال نفت چندان به صرفه نیست. از این رو بررسی مبادلات نفتی هند و روسیه نشان می‌دهد که دومین واردکننده نفت آسیا از بزرگ‌ترین‌ تولید‌کننده نفت جهان روزانه مقدار بسیار ناچیز و نزدیک به صفری نفت وارد می‌کند. بر این اساس، محسن قمصری گفته بود که روسیه برای تامین نفت این پالایشگاه مجبور به سوآپ نفت است.

حال به نظر می‌رسد ایران با امضای این قرارداد بخش مهمی از بازار خود در هند را حفظ خواهد کرد و نفت ایران از این پس به سفارش روسیه راهی اسار هند خواهد شد. اما خرید این پالایشگاه برای روس‌ها چه مزیتی دارد؟ اول اینکه این اقدام موجب می‌شود که روسیه بازار نفت بسیار مهم هند را به رقبای خود واگذار نکند و همچنان در بازار این کشور نقش آفرینی کند و دوم اینکه نگاهی به جزئیات محدودی که از قرارداد ایران و روسیه منتشر شده نشان می‌دهد که این کشور از امضای قرارداد با ایران مزایای دیگری نیز به دست خواهد آورد.

نتیجه سه سال مذاکره

ایده اولیه تبادل نفت و کالا در جریان اولین دیدار بین ولادیمیر پوتین و حسن روحانی، رئیس‌جمهوری روسیه و ایران در اولین ماه‌های آغاز به کار دولت یازدهم در بیشکک مطرح شد. اما نگاهی به اخبار پراکنده‎‌ای که در آن زمان درخصوص قرارداد احتمالی ایران و روسیه مطرح می‌شد، نشان می‌دهد تنها ارقام مقداری تغییر کرده و اصل قرارداد شباهت زیادی به اخبار متنوع آن دوران مطرح دارد. در آن روزها گفته می‌شد که قرار است ایران روزانه ۵۰۰ هزار بشکه نفت به روسیه صادر کند و در مقابل از این کشور کالا دریافت کند.

حال بر اساس اظهارات وزیر نفت، از این پس ایران روزانه ۱۰۰ هزار بشکه نفت به روسیه صادر خواهد کرد و در مقابل ۵۰ درصد از آن را نقدی دریافت می‌کند و ۵۰ درصد باقی‌مانده را از روسیه کالا خریداری خواهد کرد. این موضوع به این معناست که درآمد ۵۰ هزار بشکه صادرات روزانه نفت ایران به شکل کالای روسی به کشور وارد می‌شود که در قیمت‌های کنونی(حدود ۵۰ دلار در هر بشکه) حدود ۹۰۰ میلیون تا یک میلیارد دلار ارزش دارد. برای اینکه بیشتر متوجه بزرگ بودن این ارقام شویم، نگاهی به آمار حجم مبادلات دو کشور در سالیان گذشته می‌اندازیم. بر اساس آمار گمرک جمهوری اسلامی ایران، حجم واردات کالاهای غیر نفتی ایران از روسیه در سال ۹۴ بالغ بر ۴۹۸ میلیون دلار بوده است که در سال جاری رشد قابل توجهی داشته و در ۱۰ ماه ابتدای سال به ۳۵۹/ ۱ میلیارد دلار رسیده است. همچنین گفته می‌شود در سال‌جاری حجم صادرات کالاهای غیر نفتی ایران به روسیه بالغ بر ۵۰۰ میلیون دلار بوده است. این آمار نشان می‌دهد که با انجام تهاتر نفت و کالا حجم واردات غیر نفتی ایران از این کشور رشد قابل توجهی خواهد داشت.

اما سوالی که مطرح می‌شود، این است: «آیا کالاهای روسی کیفیت و ظرفیت لازم برای واردات این حجم را دارد؟» در دوران تحریم‌ها و به دلیل دشوار بودن تبادلات مالی، ایران با برخی خریداران نفت خود از جمله هند و چین مبادلات مشابهی داشت که کسی در کشور خاطره خوشی از آن نوع تجارت نفتی به یاد ندارد و حال بیم آن می‌رود شاهد رویداد مشابه اینبار از سوی روس‌ها باشیم.