اثر «نسل» و «زمان» بر رفاه خانوار

دکتر داود سوری

در نوشتار پیش (شماره ۳۸۵۸ در تاریخ ۱۷/ ۶/ ۱۳۹۵) با عنوان «سفره ایرانیان در ۱۰ سال گذشته» نشان داده شد که در سال‌هـای ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۳ به‌رغـم تغییر ترکیب جمعیتی خانـوارها به سوی خانـوارهایی بالقوه درآمــدزا از یکسو و از سوی دیگر درآمـدهای وافـر ارزی در اقتصاد کشورمان، رونــد قدرت خرید کالاها و خدمات توسط خانـوارهای ایرانـی به‌طور پیوسته کاهش یافته است. در ادامه تبیین آثار سیاست‌گذاری اقتصادی بر سطح درآمد و رفاه خانوار مشخصا دلایل این کاهش و ارتباط آن با سیاست‌های اتخاذ شده در اقتصاد کشور مورد بحث قرار خواهد گرفت، به نظر می‌رسد در بخش سوم و پس از تبیین عوامل اثرگذار و روند طی‌شده در ۱۰سال گذشته به روند کاهنده درآمد و قدرت خرید ایرانیان از زاویـه دیگــری بنگریم. بسیار طبیعی است که درآمــد یک فرد در طول زندگی او تغییر کند.

به‌عنوان مثال انتظار می‌رود که در سنین جوانی هنگامی که فرد شاید هنـوز شغل ثابت نداشته باشد یا در شغل خـود به‌عنوان یک فرد تازه‌کار و کم‌تجربـه شناخته شود، درآمــد وی کم باشد اما با گذشت زمان و کسب تجربه درآمد او نیز افزایش یابد. با افزایش سن هرچند تجربه فرد بیشتر می‌شود اما از زمانـی به بعد توان فیزیکی فرد یا انگیزه او برای کار بیشتر کاهش می‌یابد و به تبع آن از درآمــد کمتری نیـز برخوردار می‌شود. از این رو در بررسی رابطه بین سن و درآمــد انتظار می‌رود که رفتاری به شکل بین سن و درآمد مشاهده شود، اما هنگامی که در یک تاریخ مشخص مثلا سال ۱۳۹۳ پرسشگر با مراجعـه به افرادی در سنین مختلف مقدار درآمد آنها را جویا می‌شود، رابطه سن و درآمد به سادگی قابل تشخیص نیست. برای توضیح بیشتر به‌عنوان مثال فردی را در نظر بگیرد که در سال ۱۳۹۳ سی سال سن دارد. این فـرد در سال ۱۳۶۴ یعنی در میانه سال‌هایی که کشور درگیر جنگ بوده به دنیا آمـده و شکل‌گیری شخصیت اجتماعی، اقتصادی و حتی فیزیکی او تحت‌تاثیر محدودیت‌های زمان جنگ قرار گرفته است. اگر فرض کنیم افراد در سن ۲۵ سالگی و پس از پایان تحصیلات دانشگاهی آماده ورود به بازار کار می‌شوند، این فرد باید در سال ۱۳۸۹ وارد بازار کار شود، اما در این سال کشور با تحریم‌های بین‌المللی روبه‌رو شده و احتمال پیدا کردن شغل مناسب برای وی کم شده است. حال فرد دیگری را در نظر بگیرید که در سال ۱۳۴۴ به دنیا آمده است و در سال ۱۳۹۳ پنجاه سال دارد. بر خلاف فرد اول این فرد هنگامی به دنیا آمده که کشور در آرامش کامل و برای مدت مدیدی از ثبات و رشد اقتصادی برخوردار بوده است. علاوه‌بر این در سال ۱۳۶۹ که این فرد آماده ورود به بازار کار شده است، کشور جنگی هشت ساله را به اتمام رسانیده و تشنه بازسازی خرابی‌های جنگ مملو از فرصت‌های شغلی است. طبیعی است این دو فـرد که نماینده دو نسل مختلف هستند را نمی‌توان به‌عنوان یک فرد در دو مقطع سنی در نظر گرفت و به بررسی رابطه بین سن و درآمــد پرداخت. اگـر افرادی که در یک تاریخ به دنیا آمده‌اند، در یک نسل طبقه‌بندی شوند آنگاه زمان تولد نیز بر درآمـد افراد نقشی دارد که از آن تحت‌عنوان اثر نسل یاد می‌شود. در یک اقتصاد رو به رشد انتظار بر این است که نسل‌های جوان‌تر نسبت به نسل‌های قبل از خود از سطح درآمد و مصرف بیشتری برخوردار باشند. رونـد فزاینـده درآمـد نسل‌ها موتور محـرکه رشد اقتصادی درون‌زا است و لازمـه تشکیل سرمایه با اتکا به منـابع داخلی است. علاوه‌بر اثـر نسل، اثر دیگری نیز بر رابطه بین درآمــد و سن نقش دارد که اثر زمـان نامیده می‌شود. اثر زمان در برگیرنده تکانه‌ها و اتفاقات اقتصادی و اجتماعی است که در یک تاریخ تقویمی مشخص اتفاق افتاده و تمامی افراد را فارغ از سن و نسل متاثر ساخته است. بحران اقتصادی سال‌های ۲۰۰۹-۲۰۰۷ نمـونه‌ای از این اثر است.

خوشبختانه در اقتصاد ادبیات کافی برای تفکیک این سه اثر در متغیر‌های اقتصادی وجـود دارد. این نوشتار بدون اینکه وارد مباحث تکنیکی این تفکیک شود صرفا نتایج بررسی رفتار بین نسلی درآمـد و هزینـه خانوار در دوره ۱۳۹۳-۱۳۸۴ را توضیح می‌دهد و خواننده علاقه‌مند را برای مطالعه بیشتر به دیتون(۱۹۹۷)۱ ارجاع می‌دهد.

از آنجا که طرح «هزینــه ـ درآمـد» خانــوار هر ساله با حجم نمـونه‌ای مناسب اجرا می‌شود، می‌تواند در یک دوره زمانی مناسب مبنای بررسی رفتار بین نسلی درآمـد و هزینـه خانـوارها قرار بگیرد. به این منظـور، به‌عنوان مثال، ابتدا در سال ۱۳۸۴ کلیه سرپرستان خانـواری را که در سال ۱۳۶۰ به دنیا آمده و اکنون ۲۵ ساله هستند در نظر گرفته شده و متوسط درآمـد و مخارج آنها محاسبه شده است. از آنجا که در سال ۱۳۸۵ این افــراد ۲۶ ساله شده‌اند، در سال ۱۳۸۵ متوسط درآمـد و هزینـه سرپرستان خانوار با ۲۶ سال سن محاسبه شده و به‌عنوان متغیرهای مورد نظر نسل متولدان سال ۱۳۶۰ در نظر گرفته شده است. این فرآینـد تا سال ۱۳۹۳ که این افــراد ۳۴ سال سن دارند تکرار شده است. به همین ترتیب می‌توان رونـد درآمـد و هزینـه متولدان سال‌های قبل از ۱۳۶۰ را نیـز محاسبه کـرد. در نمــودار (۱) درآمــد حقیقی نسل‌های ایرانی مورد بررسی قرار گرفته است. در این نمــودار مقدار حقیقی درآمـد برای نسل‌هایی که در سال ۱۳۸۴ به ترتیب ۲۵ ساله، ۳۰، ۳۵، ۴۰، ۴۵، ۵۰ و ۵۵ ساله بوده‌اند، ترسیم شده است. فاصله ۵ ساله بین نسل‌ها برای خوانا بودن نمـودار در نظر گرفته شده و با توجه به دوره مورد بررسی درآمـد حقیقی هر یک از این نسل‌ها برای یک دوره ۱۰‌ساله دنبال شده است. بالاتر بودن درآمـد حقیقی نسل‌های قدیمی‌تر نسبت به نسل‌های جوان‌تر بیانگــر رونــد کاهش درآمــد حقیقی یا به‌عبارت دیگر قدرت خرید نسل‌های ایرانی است. برای این مقایسه مناسب است که دو منحنی اول از سمت چپ را که درآمــد حقیقی نسل متولدان سال ۱۳۶۰ و متولدان سال ۱۳۵۵ را نمایندگی می‌کنند در نظر بگیرید. در سال ۱۳۸۴ نسل دوم ۳۰ سال سن داشته‌اند درحالی‌که نسل اول در سال ۱۳۸۹ سی ساله شده‌اند. اگــر درآمد حقیقی این دو نسل را با یکدیگر مقایسه کنید (فاصله عمودی بین نقطه ششم منحنی اول و نقطه اول منحنی دوم) به روشنی ملاحظه می‌شود که نسل دوم در زمان سی‌سالگی درآمدی بس بالاتر از نسل اول داشته‌اند. انجـام این مقایسه بین بقیـه نسل‌ها به روشنی نشان از ضعف درآمــدی مزمن نسل‌های جوان‌تر ایرانی دارد. نمــودار (۲) نیز هزینــه حقیقی نسل‌های ایرانـی را بررسی می‌کند. در این نمــودار نیز به وضوح دیده می‌شود که هزینــه واقعی نسل‌های ایرانی در حال کاهش است به‌طوری‌که هر نسل نسبت به نسل قبل خـود سطح هزینه‌های واقعـی کمتری دارد. هــر چند کاهش سطح درآمـد و مخارج حقیقـی معادل کاهش توان خرید و مصرف خانـوار است و به‌نوعی بیانگـر کاهش رفـاه خانوار است، اما نظـر به پیشرفت تکنولوژی در طول زمـان نمی‌توان اظهـار نظـری مشخص در مـورد رفاه خـانوار داشت اما آنچـه مشخص است این رونـد نشان از جامعــه‌ای در حال رشد ندارد و رونــد درآمــدی نسل‌های جوان به‌گـونه‌ای نیست که توان پس‌انــداز و تشکیل سرمایه برای رشد و توسعه کشور داشته باشند.

پاورقی

Deaton, Angus. ۱۹۹۷. The analysis of household surveys: a microeconometric approach to development policy. Washington, D.C. The World Bank.