نمای جنگ در سینمای ایران

دنیای اقتصاد: جنگ در جهان همواره تاثیر زیادی در شکل‌گیری مناسبات فرهنگی کشورها داشته است. در اواخر دهه ۳۰ میلادی که زبانه‌های آتش جنگ جهانی دوم در اروپا بالا گرفت، جامعه هالیوود یکی از اولین گروه‌هایی بود که به این رویداد واکنش نشان داد و توجه خود را از جوایز اسکار به پیروزی در جبهه‌ها معطوف کرد. ملت‌های درگیر در حال اتحاد و یکپارچگی بودند، وخامت خشونت‌ها و تلفات ابعاد جدیدی گرفته بود و احساسات عمومی در آمریکا مغشوش شده بود و این وظیفه بر دوش هالیوود گذاشته شد تا روایتگر این احوال باشد.تا قبل از جنگ جهانی دوم سینما و صنعت سرگرمی هرگز در این حوزه متمرکز نشده بود و چیزی به‌عنوان سینمای جنگ در دنیا وجود نداشت.

با گذشت زمان سینمای جنگ اما در جهان شکل منسجمی پیدا کرد و بسیاری از آثار درخشان سینمای جهان در این ژانر ساخته شده‌اند. «رم، شهر بی‌دفاع» ساخته روبرتو روسلینی، «توهم بزرگ» ساخته ژان رنوار، «شکارچی گوزن» ساخته مایکل چیمینو، «بیا و ببین» ساخته الم کلیموف، «خط باریک سرخ »ساخته ترنس مالیک، «راه‌های افتخار» ساخته استنلی کوبریک، «اینک آخرالزمان» ساخته فرانسیس فورد کاپولا، «نجات سرباز رایان» ساخته استیون اسپیلبرگ و... فیلم‌های مهم سینمای جهان در ژانر جنگ به حساب می‌آیند.در ایران اما نخستین جرقه سینمای جنگ در سال ۱۳۶۰ شکل گرفت و در کمتر از چهار ســال به چنان جایگاهی رسید که بیش از ۲۵ درصد تولیدات ســینمای ایران را به خود اختصاص داد.

به گزارش خبرآنلاین، ســینمای دفاع مقدس در ایران در دوره مدیریت‌های مختلف ســینمایی و با توجه به وضعیت جامعه، دغدغه‌ها و اولویت‌هــا، بالا و پایین بسیاری داشته است، اما با وجود تمامی این فراز و نشیب‌ها هیچ سالی از سر سینمای ایران نگذشته که فیلمی با موضوع دفاع مقدس تولید نشــده باشد.ورای موضوع پراهمیت این سینما، فروش خوب برخی از فیلم‌های ساخته شده در این فضا و اهمیت کیفیت بعضی از آثار سبب شــده نتوان به سادگی از کنار سینمای دفاع مقدس و وضعیت آن در دوره‌های مختلف گذشــت. نگاهی کلی به آمار تولید فیلم‌های دفاع مقدس نشان می‌دهد سال‌های ۶۲، ۶۳، ۶۷ و ۷۴ سال‌های درخشان به لحاظ کمی در سینمای دفاع مقدس و سال‌های ۶۰، ۸۱، ۸۴، ۸۷، ۸۸، ‌۸۹، ۹۱ و ۹۳ سال‌هایی ضعیف از همین منظر بوده‌اند.

دو سال نخست

در دو ســال اول ظهور و بروز ســینمای دفاع مقدس در مجموع سه فیلم سینمایی «مرز» جمشید حیدری، «رهایی» رسول صدرعاملی و «جانبازان» ناصر محمدی ساخته شد. هر سه این فیلم‌ها را می‌توان محصول دوره مدیریت مهدی کلهر در ســینمای ایران دانست که محتوای آن در حال و هوای فیلم‌های تهییجی و برگرفته از سال‌های نخست خلق فیلم‌های جنگی در ایران است.

10 سال بلوغ سینمای دفاع مقدس

از سال ۱۳۶۲ سینمای ایران با نگاهی تازه در مدیریت روبه‌رو شد. در این سال و به مرور پایه‌های سینمای ایران بعد از انقلاب با تعاریف و چارچوب مشخص آن گذاشته شد و دقیقا در همین زمان سینمای دفاع مقدس هم سروشکل درستی به خود گرفت. رسول ملاقلی‌پور با «نینوا» پا به میدان گذاشت و دو ســال بعد ابراهیم حاتمی‌کیا با «هویت» از راه رسید. نکته قابل توجه در مورد سال‌های نخست آن است که اولا سینمای دفاع مقدس در بستر سینمای بدنه نیز دنبال می‌شد؛ یعنی فیلم پرفروشی چون «عقاب‌ها» در همان سال‌ها تولید شد و از سوی دیگر نگاه هنری نیز در مســیری دیگر در حال شکل‌گیری بود.شاید در ســال‌های نخست یافتن برخی اســامی در جمع ســازندگان فیلم‌های دفاع مقدس کار دشــواری بود، امــا در نیمه دهه ۶۰ وقتی امضای بهرام بیضایی پای فیلم «باشــو غریبه کوچک» دیده شد، نشــانه‌های کامل شدن این سینما خودنمایی کرد.

ابراهیم حاتمی‌کیا و رسول ملاقلی‌پور براساس تحلیل و جمع‌بندی صاحب‌نظران سینما با ساخت فیلم‌هایی چون «دیده‌بان» و «پرواز در شب» و دیگر آثارشــان تعریفی جامع از سینمای دفاع مقدس ارائه دادند، از المان‌های تصویری تا شیوه شخصیت‌پردازی‌ها؛ خودداری از قهرمان‌پروری و نمایش آنچه ســینمای دفاع مقدس ایــران را از فیلم‌های جنگــی خارجی متمایز می‌کرد.از ســال ۶۵ تا ۷۰ حداقل ۱۰ درصد تولیدات ســینمای ایران مربوط به موضوع دفاع مقــدس بود. بالاترین درصد در این مدت مربوط به ســال ۶۷ با بیش از ۲۱ درصد تولید بود و کمترین به ســال ۶۶ با ۷۱/ ۱۰درصد برمی‌گردد. در تمامی این مدت اگر سینمای دفاع مقدس به سمت وجه هنری میل کرد از سوی دیگر بعد تجاری آن نیز در جریان بود و شاید همین نگاه بود که سبب شد در آن سال‌ها فیلم‌های دفاع مقدسی حتما در سبد ســینمای خانواده‌ها قرار بگیرند، زیرا ذائقه‌های مختلف، محصول مورد نظر خودشان را می‌یافتند.در دو سال آخر مدیریت فخرالدین انوار در سینمای ایران فیلم‌هایی چون «هــور در آتش» عزیزالله حمیدنژاد، «از کرخه تا رایــن» ابراهیم حاتمی‌کیا و «آبادانی‌ها» ســاخته کیانوش عیاری تولید شدند که حال و هوای موجود در این آثار به وضوح مسیر رو به رشد سینمای دفاع مقدس را در آن مقطع نمایان می‌کرد. در طول ۱۰ سال ۶۲ تا پایان ۷۲بالغ‌بر ۹۴ فیلم سینمایی دفاع مقدسی ساخته شد.

نقطه اوج

هرچند در ســال ۱۳۷۳ بیش از ۲۶ درصد تولیدات ســالانه مربوط به سینمای دفاع مقدس بود، اما عملا در ســال ۱۳۷۴ بیشتریــن تعداد فیلم‌هــای دفاع مقدسی ساخته شده است: ۱۸ فیلم در یک سال.مدت کوتاه حضور مهدی فریدزاده در رأس معاونت سینمایی این اجازه را نداد که به درســتی بتوان فرصتی برای سیاست‌گذاری او و ثمربخشی برنامه‌هایش یافت. در سال ۱۳۷۳ با حضور او در معاونت سینمایی از ۶۷ فیلم تولیدشده، شش فیلم دفاع مقدسی بودند. اما دوره مدیریت ضرغامی که دو سال و نیم را شامل می‌شـد، اجازه تحلیل می‌دهد. در این دو سال و نیم درمجموع ۳۷ فیلم با موضوع دفاع مقدس ســاخته شد. فیلم‌های «هفت گذرگاه» جمشید حیدری، «نجات یافتگان» رسول ملاقلی‌پور، «ماه و خورشید» محمدحســین حقیقی، «لیلی با من اســت» کمال تبریزی، «گارد ویژه» پرویز صبری، «قله دنیا» عزیزالله حمیدنژاد، «فرمان آتش» حســن ســاجدی، «فرار مرگبار» تورج منصوری، «عبور از خط سرخ» جمال شورجه، «سفر به چزابه» رسول ملاقلی‌پور، «دکل» عبدالحسن برزیده، «دشمن» عباس بابویهی، «دایره سرخ» جمال شــورجه، «پاتک» علی‌اصغر شادروان، «بوی پیراهن یوسف» و «برج مینو» ابراهیم حاتمی‌کیا، «براده‌های خورشید» محمدحسین حقیقی، «آخرین مرحله» محســن محسنی‌نســب همان ۱۸ فیلمی هستند که ســال ۱۳۷۴ ساخته شــدند و نقطه اوج سینمای دفاع مقدس را شکل می‌دهند.

چهار سال و تجربه تازه سینما

با از راه رســیدن ســیف‌الله داد به ساختمان معاونت سینمایی، فیلمسازی که خود با ساختن «کانی مانگا» یکی از آثار مهم ســینمای دفاع مقدس را تولید کرده بود، سینمای دفاع مقدس وارد فضای تازه‌ای شد. در نیمه دهه ۷۰ جامعه ایران تحولاتی را شــاهد بود که تاثیرات آن در سینما نیز مشاهده شد. اغلب تولیدات سینمای ایران به سمت آثار جوانانه گرایش پیدا کرد و اگر رســول ملاقلی‌پور و احمدرضا درویش هم که در این سال‌ها فیلم ســاختند، آثاری متفاوت نسبت به دیگر تولیدات‌شان کارگردانی کردند. در سال‌های مدیریت داد، در سینما بیش از ۲۰ فیلم دفاع مقدسی ساخته شد. رکودی از راه رسید و رفتن سراغ پروژه‌های عظیم ســینمای دفاع مقدس ابتــدای دهــه ۸۰ را با افتی چشمگیر آغاز کرد. در سال ۱۳۸۱ فقط نام یک فیلم سینمایی به‌عنوان اثری در سینمای دفاع مقدس دیده می‌شود؛ سالی که می‌توان آن را حاصل مدیریت محمدحسن پزشک در سال ۱۳۸۰ دانست.

جدول آماری فیلم‌های دفاع مقدس نشان از آن دارد که هرگاه افت چشمگیری در کمیت تولیدات دیده شده، سال بعد رشدی در همین زمینه به وجود آمده است. درست یک سال بعد از افت سال ۸۱، در سال ۸۲ بالغ بر، ۹ فیلم که عبارتند از: «هیام» محمد درمنش، «مزرعه پدری» رســول ملاقلی پور، «کنار رودخانه» علیرضا امینی، «روایت ســه‌گانه» عبدالحسن برزیده، رخشان بنی‌اعتماد و پرویز شیخ طادی، «دوئل» احمدرضا درویش، «خداحافظ رفیق» بهزاد بهزادپور، «اشک سرما» عزیزالله حمیدنژاد، «آیه‌های زمینی» عباس رافعی، «آن مرد را نکشــید» محمد اربابیان تولید شدند. همچنین واضح است که در این ســال‌ها گرایش به بالا بردن کیفیت فیلم‌ها همگی تلاش‌های مدیریتی بود برای جبران کاهش کمیت. شاید بتوان «دوئل» یا «مزرعه پدری» را به‌عنوان نمونه‌های قابل توجه سینمای عظیم دفاع مقدس دانست.

۲۲ فیلم در چهار سال

سیر کمی تولید فیلم‌های دفاع مقدس در سال‌های مدیریت محمدرضا جعفری‌جلوه رو به نزول بود. در سال ۱۳۸۵ در دوره مدیریت او ۹ فیلم تولید شد و در سال ۸۸ وقتی جواد شمقدری آمد و جلوه رفت فقط دو فیلم دفاع مقدسی ســاخته شده بود. «گیلانه» ســاخته رخشــان بنی‌اعتمــاد یکــی از تولیدات قابل توجه این دوره اســت. در ایــن مقطع در مضمون فیلم‌های سینمایی توجهی ویژه‌تر به سال‌های بعد از جنگ و موضوعاتی که در ســال‌های قبل چندان فرصتــی برای طرح نمی‌یافتند صورت گرفت.

ساخت 20 فیلم در دوره شمقدری

یکــی از انتقادات جواد شــمقدری و همفکرانش در دوره‌هــای مختلــف کم‌توجهی برخــی مدیران ســینمایی به موضوع دفاع مقدس بود؛ اما با حضور خود شمقدری در جایگاه مدیر سینمایی اتفاق ویژه‌ای برای سینمای دفاع مقدس رخ نداد. محصول مدیریت او ســاخت ۲۰ فیلم بود که از جمله آنها می‌توان به «گلوگاه شیطان» حمید بهمنی، «صدای پای من» مهرداد خوشــبخت، «سیزده ۵۹» ســامان سالور، «ملکه» محمدعلی باشه آهنگر، «عطر ولایت» مسعود صمدی، «ضدگلوله» مصطفــی کیایی و «روزهای زندگی» پرویز شیخ‌طادی اشاره کرد.البته در این گزارش چون دوره مدیریتی رئیس کنونی سازمان سینمایی به پایان نرسیده، عملکرد حجت‌الله ایوبی مورد ارزیابی قرار نگرفته است.