بردگان آفریقایی در دوره قاجار

دنیس حسن‌زاده

خرید و فروش بردگان آفریقایی در خلیج‌فارس به پیش از دوره اسلامی برمی‌گردد. روایت‌های قرون وسطایی به شکلی پراکنده به بردگانی اشاره دارند که به‌عنوان مستخدمین خانگی، محافظان، سرباز و دریانوردان در خلیج‌فارس، به کار مشغول بودند. این رویه از میان قرن‌ها امتداد داشته و رشد و نمو پیدا کرده است. در تاریخ مدرن ایران، آفریقایی‌ها عضو جدایی‌ناپذیر خانه‌های افراد صاحب امتیاز بودند. مردان سیاه عمدتا اخته (خواجه) بودند و در داخل حرمسرا و خانه‌های شاه کار می‌کردند، در حالی‌که زنان سیاه مستخدمان زنان ایرانی بودند. موضوع بردگان آفریقایی به‌رغم دیرینه بودن، در ایران به ندرت مورد بحث یا حتی مورد تایید قرار گرفته است. بخشی از آن به دلیل این است که پژوهشی جامع در مورد بردگان آفریقایی در ایران انجام نشده است اما عکس‌هایی وجود دارند که حضور بردگان در آنها مشهود است. بخشی از این عکس‌ها در طول چهار سال گذشته مورد توجه پدرام خسرونژاد، انسان‌شناس، قرار گرفته است.

موضوع بردگان آفریقایی در ایران، در اواخر دهه ۹۰ میلادی مورد توجه خسرونژاد قرار گرفت؛ زمانی که او به مدت دو سال روی پروژه‌ای قوم‌نگارانه در خلیج‌فارس کار می‌کرد. این پروژه در شهرهای میناب، بندرلنگه و بشاگرد در استان هرمزگان انجام شد. مطالعات او در مورد لباس‌های سنتی ایرانیان سیاه‌پوست او را به سمت موضوع بردگی در ایران کشاند. بعدها در سال ۲۰۱۱ و هنگامی که او در تدارک برگزاری رویدادی در مورد عکاسی و فیلمبرداری عصر قاجار در دانشگاه اندروز اسکاتلند بود، به چندین عکس از اواخر قرن نوزدهم میلادی برخورد که آفریقایی‌هایی را به تصویر کشیده بودند که در حرمسرای ناصرالدین‌شاه زندگی می‌کردند.

خسرونژاد از آن زمان در حال گردآوری عکس‌هایی است که داستان بردگان و مستخدمان خانگی آفریقایی در ایران را روایت می‌کنند. پژوهشش او را به ایران، اسپانیا، بریتانیا و آمریکا کشاند و خسرونژاد دست به غربالگری از میان چندین آرشیو شخصی از جمله مجموعه شخصی فرهاد دیبا در اسپانیا و آرشیو مدرن کانفلیکت در لندن زد. او ده‌ها مصاحبه با ایرانی‌ها و ازجمله با هاله افشار که در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ از مستخدمان آفریقایی بهره می‌گرفتند، انجام داد.

از آن زمان او حدود ۴۰۰ عکس را گردهم آورده و قرار است در کتابش درخصوص مستخدمان خانگی آفریقایی در ایران، به آنالیز تصویری آنها بپردازد. او همچنین قصد دارد در همین ارتباط چندین نمایشگاه در اقصی‌نقاط جهان برگزار کند. این کار حساسیت‌های خود را دارد؛ خسرونژاد می‌گوید «خانواده‌های قجری هستند که با واژه‌ «برده» مساله دارند. آنها می‌گویند خانواده‌های ایشان صرفا مستخدمان خانگی داشتند و با آنها مانند برده رفتار نمی‌شد. این شاید درست باشد اما بردگی، بردگی‌ است و ما باید بتوانیم به‌صورت عمومی در مورد آن حرف بزنیم.»

نمایش این تصاویر، اولین قدم در راستای آن چیزی‌ است که خسرونژاد آن‌را یک روش‌شناسی جدید در انسان‌شناسی تصویری ایران مدرن می‌داند: «ما مواد خام تصویری زیادی داریم که دارای ارزش پژوهشی هستند. بخشی از آنها توسط هنرمندان یا تاریخدان‌های بصری تجزیه و تحلیل شده‌اند، اما توسط انسان‌شناس‌ها نه. ما باید این عکس‌ها را همچون متون و داده‌هایی برای اهداف انسان‌شناسانه بخوانیم.» خسرونژاد و تیمش در دانشگاه اوکلاهاما در حال بسط روش‌شناسی‌ای برای ارزیابی عکس‌ها و فیلم‌های مستند از دیدگاهی انسان‌شناسانه هستند. او می‌گوید: «این مواد خام تصویری دربردارنده اطلاعاتی هستند که در متون نوشتاری پیدا نمی‌شوند. تجزیه و تحلیل آنها می‌تواند به انسان‌شناس‌ها کمک کند که مطالعات خود در مورد ایران را پیش ببرند.»