خداحافظی راشد الغنوشی از اسلام سیاسی

گروه جهان، کسرا اصفهانی: ۱۳ هزار نفر از حامیان النهضه، حزب اسلامگرای تونس، در دهمین گردهمایی سراسری النهضه در استادیوم «رادس» دور هم جمع شدند.

اعلام شده بود که ۳ هزار نفر هم در بیرون هستند و به دلیل کمبود جا نمی‌توانند داخل شوند. تمام نخبگان سیاسی تونس از احزاب مختلف در این مکان به دو دلیل گرد یکدیگر جمع شده بودند: ۱- ادای احترام به بزرگ‌ترین حزب سیاسی تونس که بیش از ۳۰ سال توانسته در گرداب‌های سیاسی دوام بیاورد و ۲- انتخاب رهبر جدید و تعیین استراتژی‌ این جنبش برای چهار سال آینده طی دهمین کنگره سراسری حزبی. در این کنگره، راشد الغنوشی با کسب ۸۰۰ رای موافق دوباره به‌عنوان رهبر این جنبش انتخاب شد. در این کنگره اتفاق مهمی افتاد. الغنوشی اعلام کرد که بُعد سیاسی را از بُعد دینی فعالیت‌های خود جدا می‌کند و از این پس تنها به مسائل سیاسی خواهد پرداخت. نزد بسیاری، اعم از تونسی و غیرتونسی، نام النهضه برابر با «فعالیت سیاسی» یا «حزب سیاسی» بوده است. بر خلاف بسیاری از احزاب سیاسی تونسی اما النهضه همچون ماشینی می‌ماند که خوب روغن کاری شده است. به گزارش «tunisia-live»، به تمام تلفن‌هایی که به دفتر این حزب می‌شود پاسخ داده می‌شود، معاونان و مقام‌های حزبی همواره در دسترس هستند و همیشه پیام‌هایی برای آنها گذاشته می‌شود. افزون بر این، در برهه‌ای که سیاستمداران و احزاب سیاسی با جزر و مدهایی مواجه بودند اما تداوم استیلای النهضه بر فضای سیاسی تونس به «هنرمندی» و «ظرافت» خاصی نیاز دارد که این حزب پسا انقلابی در ادوار گوناگون تاریخ از آن برخوردار بوده است. نیازی به گفتن نیست که اسلامگرایی همچون چسبی برای این حزب عمل می‌کند که باعث شده اعضا به آن وفادار بمانند. آنچه در دهمین کنگره حزبی النهضه خودنمایی می‌کرد، حضور چهره‌های برجسته سیاسی این کشور بود. زینب مرزوق، نویسنده پایگاه اینترنتی «tunisia-live»، می‌نویسد: «حضور باجی قائد اسبسی، رئیس‌جمهور، نشان می‌دهد که النهضه در پس ذهن و وجدان مردم تونس همچنان دارای جایگاه، اتوریته و احترام است.» در این استادیوم تمام نگاه‌ها به الغنوشی بود؛ مردی که از فردای سقوط زین‌العابدین بن علی از تبعید به کشورش بازگشت و عنان قدرت را در دست گرفت. اگرچه انقلاب‌های ۲۰۱۱ عربی برای بسیاری از بخش‌های جهان عرب جز بلا و جنگ داخلی ارمغانی نداشت اما وضعیت تونس اندکی تفاوت داشت. هرچند این کشور هم آماج حملات داعش و سایر گروه‌های تندروی سلفی قرار گرفت اما همچون سایر همقطاران عرب در گرداب توفان‌ها فرو نرفت. ناظران معتقدند بخشی از آرامش نسبی در تونس به دلیل عقلانیتی است که رهبران اسلامگرا مانند الغنوشی از آن برخوردار بودند و نگذاشتند اصطکاک‌های فکری- سیاسی به جدال در عرصه عمل تبدیل شود. راشد الغنوشی که از بدو تاسیس این حزب در سال ۱۹۸۱ رهبری آن را در دست دارد در استادیوم رادس زیر ذره‌بین نگاه‌ها قرار داشت. او در سخنانش با استفاده از حکایات، به نقش مادر و همسر خود در شکل‌گیری چشم‌انداز سیاسی‌اش اشاره کرد. با این حال، او همواره به دنبال رجوع به نقش اسلام در تمام جنبه‌های زندگی روزمره بوده است. نه تنها در سخنانش به سابقه طولانی اسلام در النهضه اشاره کرد بلکه به ماهیت ارزش‌های دینی هم اشاراتی داشت. او همچنین به نقش اساسی مذهب در مبارزه با افراط‌گرایی اسلامی که به تونس راه یافته و در قالب پرچم سیاه داعش تبلور یافته هم اشاراتی داشت. در استادیوم فضای مثبتی وجود داشت. تمام حضار ورد زبانشان تحسین و ستایش النهضه و رهبر آن بود اما الغنوشی چه گفت که مورد استقبال تونسی‌ها قرار گرفت و موج رسانه‌ای بزرگی به راه انداخت و باعث شد این حزب بار دیگر در صدر اخبار قرار بگیرد؟

لحظه جدایی

الغنوشی در سخنان خود در ۱۹ مه‌۲۰۱۶ اعلام کرد که این حزب عبارت «اسلام سیاسی» را از پسوند خود حذف خواهد کرد. او در مصاحبه با لوموند گفت: «ما مسلمانان دموکرات هستیم که دیگر ادعایی نسبت به اسلام سیاسی ندارد.» الغنوشی اعلام کرد که این تغییر بازتاب «گذار موفقیت‌آمیز و دموکراتیک در تونس است» اما در عین حال افزود که این گروه میان خود و گروه‌های افراطی فاصله می‌گذارد. «عجمی لوریمی»، یکی از رهبران النهضه در همین باره می‌گوید: «ما حزبی در درون اسلام سیاسی باقی خواهیم ماند اما این گستره‌ای بسیار وسیع است.» او می‌گوید: «ما که هستیم که بخواهیم میان خود با دیگران تفاوت نهیم؛ بنابراین ما ترجیح می‌دهیم که به خودمان فکر کنیم و خود را به‌عنوان جنبش اسلامگرای دموکراتیک می‌پنداریم. ما ارجاعات اخلاقی، ایدئولوژیک و فرهنگی اسلامی را حفظ می‌کنیم. این به آن معنا نیست که ما واقعا آنها را بر خلاف ارزش‌های دموکراتیک و مترقیانه تلقی کنیم.» تصور غالب بر این است که النهضه می‌خواهد میان خود با گروه‌های اسلامگرای افراطی فاصله بگذارد. در بسیاری از کشورهای عرب اسلامگرا بودن برابر است با برچسب سلفی یا داعشی بودن. زینب مرزوق می‌نویسد: «النهضه می‌خواهد میان خود با سایر تفسیرهای بنیادگرایانه از اسلام تمایز نهد؛ تفسیرهایی که به‌عنوان نیرویی سیاسی- اخلاقی در منطقه جلوه کرده و عراق، سوریه و لیبی را ویران کرده است.» با این حال، یکی از معاونان الغنوشی به نام «هلا همی» می‌گوید: «هر کشوری برداشت خود از اسلام سیاسی را دارد.» این سخن نشان می‌دهد که النهضه درصدد است اسلام سیاسی مد نظر خود را با تحولات سیاسی تونس هماهنگ سازد و به نوعی «اسلامِ سیاسی بومی» برسد که مختصات سیاسی - دینی این کشور در آن رعایت شده باشد. در واقع، النهضه درصدد تاثیرگذاری و تاثیرپذیری از سایر جریان‌های سیاسی- اسلامی در تونس است. «رفیق بن عبدالسلام»، وزیر خارجه سابق تونس، می‌گوید: «ما حزب پویایی هستیم که تاثیر می‌گذارد و تاثیر می‌پذیرد. شرایط فعلی تونس با شرایط گذشته کشور فرق دارد. تفاوت است میان مخالفت با وضع موجود و ایفای نقش مخرب در فرآیند ساخت و توسعه.» النهضه کنگره خود را در راستای تکامل، تحول و رنسانس فکری در این حزب می‌داند. النهضه در ۲۰ مه‌ در صفحه فیس‌بوک خود می‌نویسد: «کنگره دهم حزبی، در بطن تحول النهضه برگزار می‌شود که در آن ما در برداشت و برنامه خود تجدیدنظر کرده و هویت خود به‌عنوان یک حزب سیاسی باز و دموکراتیک براساس ارزش‌های اسلامی را تقویت می‌کنیم.» راشد الغنوشی در مصاحبه با لوموند در مورد ساختار جدید حزبی، برداشت از اسلام و مدرنیته و تحولات جدید تونس چنین می‌گوید: «النهضه یک حزب سیاسی، دموکراتیک و مدنی براساس ارزش‌های تمدن اسلام و ارزش‌های تمدن مدرن است. این مبنا در قانون اساسی سال ۲۰۱۴ اعلام شد که این برداشت ترکیبی و دوگانه از مدرنیته دو هویت را نشان می‌دهد. ما در حال حرکت به سوی حزبی هستیم که فقط در فعالیت‌های سیاسی تخصص دارد.» او در بخش دیگری از پاسخ مبسوط خود به لوموند می‌افزاید: «ما باید تمایز میان فعالیت‌های سیاسی و فعالیت‌های مذهبی را مشخص کنیم. محل فعالیت‌های سیاسی در مسجد نیست. مسجد محل گردهم آمدن مردم است. بنابراین، دلیلی ندارد تا از مسجد برای فعالیت‌های فلان حزب استفاده کنیم. ما می‌خواهیم دین منبع اتحاد برای تونسی‌ها باشد نه منبع تفرقه. به همین دلیل، ما نه خواهان خطیب در مسجد هستیم و نه خواهان اینکه آن خطیب از یک حزب سیاسی باشد. ما حزبی می‌خواهیم که در مورد مسائل روزمره صحبت کند، در مورد مشکلات خانواده‌ها صحبت کند نه حزبی که در مورد روز قیامت، بهشت و ... به مجادله می‌پردازد. می‌خواهیم فعالیت سیاسی‌مان کاملا از فعالیت دینی‌مان جدا باشد. این برای سیاست هم خوب است زیرا در این صورت سیاست متهم به دستکاری در دین به دلایل سیاسی نمی‌شود. برای مذهب هم خوب است زیرا دین گروگان سیاست نمی‌شود و از سوی سیاست در آن دستکاری صورت نمی‌گیرد.»

او در بخش دیگری از پاسخ خود به خبرنگار لوموند می‌گوید: «ما معتقدیم که اسلام سیاسی، هرچند ما ملاحظاتی در مورد این عبارت غربی داریم، واکنش به دو چیز بود. اول، علیه دیکتاتوری و بعد علیه افراط‌گرایی سکولار. انقلاب سال ۲۰۱۱ نه تنها دیکتاتوری را پایان داد بلکه افراط‌گرایی سکولار را هم پایان داد. تونس اکنون دارای دموکراسی است. قانون اساسی سال ۲۰۱۴ همین محدودیت‌ها را بر افراط‌گرایی سکولار و دینی نهاد. دیگر هیچ توجیهی برای اسلام سیاسی در تونس نیست. افزون بر این، مفهوم اسلام سیاسی با افراط‌گرایی گروه‌هایی نظیر القاعده و داعش تغییر چهره داد. به همین ترتیب، ضرورت شفافیت تفاوت میان دموکراسی اسلامی که ما مدعی آن هستیم و افراط‌گرایی جهادی که می‌خواهیم میان خود با آن فاصله نهیم را نشان می‌دهد. ما مسلمانان دموکرات هستیم که دیگر مدعی اسلام سیاسی نیست.»

جدایی از اخوان‌المسلمین

اما اتفاق دیگری هم در تونس رخ داد که چندان به آن پرداخته نشد. علاوه بر اعلام استراتژی این حزب که از آن سخن رفت، غنوشی در نامه‌ای به اخوان‌المسلمین مصر هم تاخت و این گروه را مقصر بحران اعلام کرد. وی این نامه را خطاب به نشست ویژه سازمان جهانی اخوان‌المسلمین که در استانبول با شعار «ترکیه متشکریم» در ماه آوریل برگزار شده بود، فرستاده است. این نامه به تازگی در اختیار رسانه‌ها قرار گرفته است. غنوشی در نامه خود به اخوان عضویت خود در نشست‌های مشترک با این گروه را به حال تعلیق در آورد و اعلام کرد که اخوان به دنبال ویرانی میهن و ملت خود است و به همین دلیل راه اخوان از راه النهضه جدا است زیرا النهضه بر خلاف اخوان، به میهن اهمیت می‌دهد. غنوشی در نامه خود آورده است: «من مسلمان تونسی هستم. تونس میهن من است و من باور دارم که میهن مساله‌ای مهم و اساسی و محوری است و اجازه نمی‌دهم هیچ‌کس تونسی بودن مرا از من بگیرد، هیچ دشمنی‌ای علیه تونس را حتی اگر از سوی یک نفر از مخاطبان این نامه باشد، نمی‌پذیرم.»

وی در ادامه می‌افزاید: «من الان در برابر شما می‌گویم که تونسی بودن من بالاتر و مهم‌تر از هر چیزی برای من است، نمی‌خواهم تونس، لیبی همسایه یا عراق باشد. می‌خواهم تونس کشوری باشد که بتواند از فرزندان خود با همه طیف‌ها و رنگ‌های سیاسی‌اش حمایت کند. من الان با صدای رسا اعلام می‌کنم که راه شما اشتباه است و باعث ایجاد مشکلاتی برای کل منطقه می‌شود، شما چشمانتان را به روی واقعیت بسته‌اید و نشان داده‌اید که آرزوها و توهماتی دارید و حساب ملت و ارزش‌های آن را نادیده گرفته‌اید. من به شما در مصر، سوریه و یمن هشدار داده بودم اما از زندگی هیچ‌کس دفاع نکردید. من الان سربازی برای دفاع از سرزمین تونس هستم و اجازه نمی‌دهم که تروریسم با هر عنوانی که داشته باشد میهن مرا هدف قرار دهد، چرا که سرنگونی میهن به معنای سرنگونی من است. برای یک بار هم شده بیایید اشتباه‌هایتان را جبران کنید و ببینید که چه کسی از آن استفاده خواهد کرد. برای ما این گونه به تصویر کشیدید که مصر فرو می‌پاشد و شما دوباره به قدرت در مصر ظرف چند هفته یا چند ماه باز می‌گردید، اما متاسفانه ثابت کردید که نیرنگتان فاش شده است و با گروه‌های تروریستی همپیمان شده‌اید تا میهنتان را ویران کنید.»

وی در ادامه این نامه آورده است: «شما را به خدا و برای آخرین بار قسم می‌دهم که واقعیت‌ها را به‌طور جدی بررسی کنید و اشتباه روسایتان را تکرار نکنید. هر کدام از شما واقعیت‌ها را به خوبی ببیند، ببینید چگونه دو دسته یا حتی چند دسته شده‌اید و در کشورهای بسیاری در انزوا قرار گرفته‌اید در حالی که شما روی آغوش ملت حساب کرده بودید، در این مقطع ممکن نیست روی آغوش ملت حساب کنید بدون اینکه هویت ملی را در نظر بگیرید، به کجا می‌روید؟ در مهین و ملت‌هایتان تقوا پیشه کنید.»

راشد الغنوشی در پایان نامه خود آورده است: «در پایان به روشنی به شما می‌گویم که ما در تونس حضور خود را در چنین نشست‌هایی که تبدیل به نشست‌های روتینی (روزمره) شده است، به تعلیق درمی‌آوریم و از این بالاتر تاکید می‌کنیم که این گونه نشست‌ها سلبی هستند و مضرات آن بیشتر از فواید آن است و از عقلا و واقع‌گراهای شما می‌خواهیم که به‌طور جدی به دنبال ابزارها و برنامه‌های جدیدی باشید که وحدت‌بخش باشند نه تفرقه‌برانگیز؛ جذب کنند نه اینکه نفرت ایجاد کنند.»