میثم رادپور

کارشناس اقتصادی

بخش عمده‌ آنچه آحاد مردم به‌عنوان بازارهای مالی می‌شناسند، بازارهای ثانویه است. در این بازارها، اوراق بهادار پس از عرضه در بازار اولیه، در میان فعالان بازار دست‌به‌دست می‌شوند. منابع مالی موردنیاز اشخاص با فروش اوراق بهادار در بازارهای اولیه تامین می‌شود و بازارهای ثانویه به‌طور مستقیم نقشی در تامین مالی اشخاص ندارند. با این حال وجود بازارهای ثانویه‌ در رونق بازارهای اولیه‌ اوراق بهادار بسیار حیاتی است.

چنانچه خریداران اوراق بهادار در بازار اولیه از امکان فروش اوراق در آینده اطمینان نداشته باشند، بخش عمده‌ انگیزه‌های سرمایه‌گذاری خود را از دست می‌دهند. بازارهای ثانویه‌ با ایجاد امکاناتی برای ملاقات خیل عظیمی از خریداران و فروشندگان کارکردی بی‌بدیل دارند؛ کارکردی که فرصت خرید‌وفروش اوراق بهادار را در قیمت‌های منصفانه و در زمانی نسبتا کوتاه برای سرمایه‌گذاران فراهم می‌کند. فراهم‌کردن نقدشوندگی برای اوراق بهادار بدون شک بزرگ‌ترین دستاورد بازارهای مالی به‌طور اعم و بازارهای ثانویه به‌طور اخص است. سرمایه‌گذاران برای نقدشوندگی ارزش بسیاری قائلند و در مواجهه با اوراق بهادار کمتر نقدشونده صرف ریسک‌های نسبتا بزرگی را مطالبه می‌کنند. آنقدر بزرگ که ممکن است تامین مالی از طریق انتشار اوراق بهادار را برای متقاضیان وجوه (اشخاص حقیقی یا حقوقی) غیرموجه سازد. به همین دلیل است که اختلاف بین قیمت‌های پیشنهادی خرید و فروش برای اوراق‌ بهاداری که بازار ثانویه‌ فعالی ندارند، نسبتا زیاد است و باز به همین دلیل است که سرمایه‌گذاران املاک و مستغلات به‌خصوص در این روزها که بازار در رکود نسبی به سر می‌برد، برای خرید ملک تخفیف‌های بزرگی را از فروشندگان مطالبه می‌کنند.

سرمایه‌گذارانی که خود را صاحب اول و آخر دارایی موضوع معامله می‌دانند، رغبتی برای خرید دارایی حتی در قیمت‌های منصفانه نیز از خود نشان نمی‌دهند. بدون اغراق می‌توان گفت از دید سرمایه‌گذاران، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های دارایی، نقدشوندگی است. بر این اساس می‌توان گفت رونق بازارهای مالی تا حد زیادی به سطح نقدشوندگی دارایی‌های مالی موردمعامله در آن بازارها وابسته است و نقدشوندگی دارایی‌های مالی نیز به وجود بازارهای ثانویه‌ فعال برای آن دارایی‌ها بستگی دارد. در بازار رهن نیز که از جمله‌ بازارهای مالی است، وضع به همین منوال است. در این بازارها متقاضیان وجوه (عموما اشخاص حقیقی) از طریق ترهین ملک موضوع قرارداد رهن نزد بانک‌ها، موسسات مالی و اعتباری، شرکت‌های لیزینگ و... برای خرید مسکن موردنیاز خود تامین مالی می‌کنند. دارایی مالی‌ای که از محل قراردادهای رهنی ایجاد می‌شود، همان وام رهنی است که در سمت راست ترازنامه‌ مرتهن (بانک، موسسه مالی و اعتباری) جای می‌گیرد. این وام‌ها مقدمتا دارایی‌هایی کمتر نقدشونده محسوب می‌شدند و بانک‌ها عموما ناچار بودند آنها را تا سررسید در ترازنامه‌ خود حفظ کنند. به همین دلیل در گذشته بانک‌ها انگیزه‌های کمتری برای اعطای وام رهنی به متقاضیان داشتند. وام‌های رهنی از یکسو برای مدت طولانی (مثلا ۳۰ سال) منابع بانک را درگیر خود می‌کردند و از نقدینگی بانک‌ها می‌کاستند و از طرف دیگر بانک‌ها را برای مدتی طولانی در معرض ریسک نوسانات نرخ بهره قرار می‌دادند.

در دهه‌ ۷۰ میلادی مهندسان مالی با طراحی اوراق بهادار به پشتوانه‌ رهن گام بزرگی در رونق‌دهی به بازارهای رهن برداشتند. هدف اصلی از طراحی این اوراق، ایجاد بازار ثانویه‌ رهن بود. به این ‌ترتیب وام‌های رهنی که در بازار اولیه‌ رهن ایجاد می‌شدند، به اوراق بهادار تبدیل می‌شدند و در بازار ثانویه میان سرمایه‌گذاران دست‌به‌دست می‌شدند. اوراق بهادار با پشتوانه‌ رهن بازار ثانویه‌ای برای وام‌های رهنی بازار اولیه ایجاد کرد و به این ترتیب بانک‌ها می‌توانستند وام‌های رهنی خود را پیش از سررسید بفروشند و منابع مالی خود را جهت اعطای وام‌های رهنی بیشتر آزاد کنند. اوراق بهادار با پشتوانه‌ رهن از زمان تولد تاکنون نقشی غیرقابل‌انکار در توسعه‌ بازارهای رهن داشته‌اند. با وجود بازار ثانویه‌ برای وام‌های رهنی، نهادهای مالی فعال در حوزه‌ اعطای تسهیلات رهنی انگیزه و امکان بسیار بیشتری برای اعطای وام پیدا کردند. حضور این اوراق به‌خصوص در بازارهای مالی ایالات‌متحده به خانه‌دارشدن میلیون‌ها خانواده‌ آمریکایی کمک کرده است. اخیرا شرکت تامین سرمایه‌ بانک مسکن مجوز انتشار اوراق بهادار به پشتوانه‌ رهن را از سازمان بورس و اوراق بهادار دریافت کرده است. بدون شک تولید این اوراق به رونق بازار اولیه‌ رهن کمک شایانی می‌کند و به این ‌ترتیب با افزایش تعداد و ارزش‌ وام‌های رهنی، فرصت بیشتری برای خانه‌دار شدن هموطنانمان فراهم می‌شود.